Вод
| вадьялайн, ваддя | |
| Вод | |
.jpg) | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
99 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Вод (вадьялайн, ваддя) — Ресейдегі этникалық топ, Ленинград облысының Кингисепп ауданында. 2008 жылдан бастап олар ресми түрде Ресейдің байырғы халқы болып саналады. Ресейде 2010 жылғы халық санағы бойынша вод халқының 64 өкілі болды. 2020 жылғы халық санағы бойынша – 99 адам. 2002 жылғы халық санағы бойынша Эстонияда да тоғыз вод өмір сүрген.[1]
Этнонимі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Өз атауы – “ваддя”. Ол алғаш рет тарихи құжаттарда 19 ғасырдың басында ғана кездеседі. Ежелгі орыс жылнамаларында «вод» атауы да кездеседі. «Вод» сөзі «вакжа» сөзінен шыққан, ол вот тіліндегі «клин (сына)» дегенді білдіреді. Сірә, ол балтық фин-угрларының кейбір топтары киімге ерекше белгілер ретінде кестелеген үшбұрыштар туралы айтылуы мүмкін. 18 ғасырдағы көсемдердің өздері өздерінің ескі адамдарын осылай атаған. Ресейде барлық фин-угор тайпалары ежелден чуд деп аталды. «Вод» этнонимі оның тасымалданушыларымен байланыс жиілеген кезде қолданыла бастады.[2]
Этногенезі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ең кең тараған көзқарас бойынша водтардың ата-бабалары Нарва өзенінен шығысқа қарай жылжыған солтүстік эстондықтар болды, олар біздің заманымыздың 1-мыңжылдығында жеке халық болды. Тағы бір болжам бойынша вод халқы неолит және ерте темір дәуірінің жергілікті халқынан қалыптасқан, олар этникалық жағынан да, тілдік жағынан да батыста тұратын эстон тайпаларымен жақынырақ болған.[3]
Тілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Тілі - вод тілі. Өзіндік жазба тілі болмаса да, вод тілі зерттеушілер арасында айтарлықтай қызығушылық тудырды. Эстония ғалымдары бұл тілдің грамматикалық жүйесін жасап қана қоймай, онда латын транскрипцияларымен бірге бірнеше мәтіндер жинағын басып шығарды. Қазір олар орыс тілінде сөйлейді.[4]
Діні[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Водтар пұтқа табынушылар, ал миссионерлер оларды христиан дінін қабылдауға тырысты. 1230 жылы Рим Папасы Григорий IX Уппсала епископына барлық христиандарға Ватланд пұтқа табынушыларына қару-жарақ, темір және ағаш бұйымдарын әкелуге тыйым салуды бұйырды. 25 жылдан кейін келесі Рим Папасы Александр IV Рига архиепископының Ватланд, Ингрия және Корелиядағы пұтқа табынушылардың христиандықты қабылдауға деген ұмтылысы туралы хабарламасына жауап беріп, архиепископқа аталған жерлерге арнайы епископ тағайындауды бұйырды. Арнайы епископ онда ұзаққа бармады және Тартуға ауыстырылды.
Бірте-бірте халық православие дінін қабылдайды. Тіпті 17 ғасырда бұл жерлер Швецияға жүз жыл бойы балған кезде де, швед шіркеуінің күш-жігеріне қарамастан, олар лютерандықты қабылдамады. Дереккөздерге сәйкес, бұл кезде автохтондық халықтың көпшілігі Ресей ықпалындағы аумақтарға көшті.[5]
Негізгі қоныстану аймағы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазіргі уақытта, Ресейде негізінен, Ленинград облысының Кингисепп ауданының солтүстігінде, Санкт-Петербургте, сондай-ақ Эстонияның солтүстік-шығысында тұрады. Негізгі тұрғылықты жері Кингисепп ауданындағы Краколие, Пиллово және Лужицы ауылдары. Жергілікті тілде олар сәйкесінше Йыгипер, Пилола және Луудиттер деп аталады.[6]
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Бұрын зерттеушілер вод халқының өкілдері Эстониядан I мыңжылдықтың аяғында қоныс аударған деп есептеген. Алайда соңғы жүргізілген қазба жұмыстарының арқасында олар кейінірек өмір сүрген жерлерде алғашқы қоныстар I—IV ғасырларда пайда болғаны анықталды. Ол кезде вод этникалық тобының негізгі бөлігі Новгород иеліктерінің шетіндегі Нарва мен Луга өзендерінің аралығындағы аймаққа қоныстанды.
Вод тайпасы алғаш рет 1069 жылы Новгород хроникасында айтылған. Онда Полоцк князі Всеславтың басшылығымен Новгородқа қарсы әскери жорыққа вод халқының өкілдерінің қатысуы атап өтіледі. Тарихшылардың пікірінше, новгородтықтар халыққа салық салуға тырысқан, бұл қақтығыстың бір себебі болған. Нәтижесінде Всеслав әскері жеңіліске ұшырап, көптеген водтар қаза тапты. Алайда, кейінірек, 1149 жылы вод халқы финдердің эм тайпасының шабуылдарына тойтарыс беру үшін новгородтықтардың қолдауына жүгінуге мәжбүр болды. Бұл Новгородтың осы аумақтағы ықпалын және басшылардың тәуелділігін күшейтті. XIII ғасырда Водская Пятина Новгород Республикасының құрамына кірді, соның нәтижесінде православие діні қабылданып, олар біртіндеп ассимиляцияланды.[7]
Қазіргі тарихи кезеңде олардың санының қысқаруы мәжбүрлі қоныс аударумен және Екінші дүниежүзілік соғыспен байланысты. Кеңес үкіметі оларды фин әскерлерімен ынтымақтастыққа дайын қауіпті элемент ретінде қарастырды. Соғыстан кейін билік водтарды басқа фин-угрлармен бірге КСРО-ның солтүстік-батысындағы Ресей аймақтарынан таратуға тырысты. Кеңес үкіметі этнографиялық талғамға ұмтылған жоқ. Сондықтан кейде бүкіл вод отбасылар, тіпті ауылдар орыстарға немесе Ижорларға - мәдени және генетикалық жағынан Водқа өте жақын осы аймақтардың басқа фин-угор халықтарына жатқызылды.[8]
Кәсібі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Археологтар қазба жұмыстары арқылы водтардың егіншілікпен айналысқанын дәлелдеді. Олардың негізгі құралдары орақ пен шалғы болды. 16 ғасырдан бастап өсірілетін дақылдардың тізімі жазылған жазбалар сақталған, олардың ең танымалы қара бидай, қарасора, арпа және сұлы. Картоп 19 ғасырда өсіріле бастады.
Жер жырту соқамен жүргізілгені атап өтілді. Неғұрлым жетілдірілген құрал (соқа) тек 19 ғасырда пайда болды. Шамамен 20-шы ғасырдың ортасына дейін ауыл тұрғындары орақты қолданды.
Олар жұмысты бала кезінен бастады: ұлдар бақташы болды, қыздар бақшада жұмыс істеуге мәжбүр болды, орысша білетіндер Санкт-Петербургте күтуші, аспазшы, тазалаушы болып жұмыс істеді.
Водтардың бір бөлігі балық аулаумен айналысты, кейбіреулері Великиноға барып, онда тасымалдаушы жұмысын атқарды. Орманда жиналған жидектер немесе саңырауқұлақтар сияқты әртүрлі өнімдерді қайта сату кең таралған. Орта ғасырларда олар кен өндіруді дамытты, бірақ бұл кәсіп дамымады. Кейбіреулер ағаштан ыдыс-аяқ жасаумен айналыса бастады, бірақ водтар ең танымал пеш жасаушылар болды.[9]
Тұрмыс салты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Водтарда сынақ некесі болған. Жастар қалыңдықты бес аптадан алты айға дейін қасында ұстап, оларға үйленеді немесе жібереді. Неке бостандығы да ынталандырылды: бір әйелден басқа, күйеуі бірнеше әйелге ие болуы мүмкін, әйелдерге басқа еркектермен бірге тұруға тыйым салынбаған.
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары. XIX ғасырда Водтар үйлерін бөренеден салды, орыстардан ерекшелігі, күрделі ою-өрнектері бар тақтайшаларымен ғана ерекшеленді. Алайда XX ғасырда бұл өнер жоғалып кетті. Вод үйлерінде үстел маңызды орын алды, ол адамдардың оған отыруына байланысты позициясын өзгертті. Жерлеу күні бүйірлік орындықтың жанына, ал үйлену күні - есікке қарама-қарсы тұрған орындықтар қасына қойылды. Бұл дастарханда тек ер адамдар тамақтанды. Әйелдер үшін ошақ қасына екінші дастархан, балаларға еденге дастархан жайылған. Көбінесе әйелдер еркектерден кейін, ал балалар әйелдерден кейін тамақтанды.
Дәстүрлі киімдері.
Әйелдер костюміне қарап, оларды қыз, жас әйел, егде әйел немесе кемпір екенін анықтауға болады. Қыздың костюмінде қызыл және ақ түстер басым болды. Ақ киімді екі қызыл шүберекпен әшекейлеп, бүйірлеріне каатырыд іліп қойған.
Бос шаштың үстіне олар жеңіл моншақтармен, қалайы түйрегіштермен және каури қабықтарымен кестеленген қалпақ киді.
Үйленген әйелдер босанғанға дейін сәнді киінген. Кестелермен, інжу-маржандармен және жартылай асыл тастармен әшекейленген ақ көйлек, көк сарафан, көк алжапқыш киген. Тұрмысқа шыққан әйелдердің басындағы шашын қырқып тастаған. Кейінірек олар бұрымын қиюға кіріскен. Басына безендірілген аппақ ақ бас киім киген.
Босанғаннан кейін киім қызылға өзгерді, ал киімдер әшекейсіз болды. Шамамен 30 жасында водтар кемпірлердің киімін киді - ұзын ақ көйлек және күрделі орамал бас киім, олар енді алжапқыштар мен барлық зергерлік бұйымдарды тағуға құқығы болмады.
Дәстүрлі тағамдары. Ұзақ уақыт бойы шаруалардың негізгі тағамы нан, бұқтырылған жарма болды, ал XIX ғасырдың ортасынан бастап оларға картоп қосылды. Қара бидай наны орыс пешінде ашытқымен пісірілген. Нандар дөңгелек немесе сопақ, үлкен, кейде салмағы 4-4,8 кг болатын. Етті сирек жеді, әдетте жексенбі және мереке күндері немесе ауыр жұмыс алдында. Күзде бөшкелерде тұздалған, көктемде жүгері кесектерін шатырдың астындағы ұзын бағанаға кептіру үшін іліп, қайтадан таза бөшкелерге салатын. Жаңа сауылған сүтті балалар ғана ішті, ал ересектер сүзбе - лянтю жеді. Вод ауылдарында олар шөп шайын, соның ішінде отты шөптің (Epilobium angustifolium) жапырақтарынан ішетін. Копорье ауылы Иван шайын ең көп өндірді, сондықтан сусын «Копорье шайы» деп аталды.
Фольклоры. Вод халық әндері ижорлардың, карелдердің, финдердің және эстондардың әндеріне ұқсас: оларда арнайы поэтикалық метр бар, бірақ рифма жоқ. Той, күнтізбе, салт-дәстүр, әткеншек, бесік жыры әндері болды. Водтардың ежелгі музыкалық аспабы орыс гуслиіне ұқсас канныл болды. Олар көбінесе роогопилли – қамыстан жасалған түтік (рого – «қамыс») және пилли – талдың қабығынан жасалған қарапайым сыбызғы, және – раккопилли волынкасында ойнады. Вод шопандары қайың қабығына оралған ағаш кернейде шебер ойнады. XX ғасырда Вод ауылдарында орыс гармоникасы шырқала бастады, орыс тілінде жиі айтылатын жаңа рифмді дөңгелек би әндері пайда болды.[10][11][12]
Водь халқының қазіргі жағдайы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Соғыстан кейін билік КСРО-ның солтүстік-батысындағы Ресейдің басқа фин-угрларымен бірге водтарды таратуға тырысты. 1959 жылғы халық санағы бойынша КСРО-да водтар мүлдем болмаған.
Қазіргі кезде Вод этникалық карталарда қайтадан пайда болады. 2008 жылдың 13 қазанында Водтар Ресей Федерациясының жергілікті азшылық халықтарының бірыңғай тізіміне енгізілді. Бүгінде 64 адам ғана өздерін вод санайды (2010 жылғы халық санағы), олардың тек 8-і ғана вод тілінде сөйлейді. Дегенмен, вод тілі мен вод мәдениеті бірте-бірте қайта жандануда. Ұлттық қозғалыс белсенділері вод тілі курстарын ашып, оқулықтар мен жұмыс дәптерлерін шығаруда. Бүгінгі күні кез келген адам Петербургте вод тілін үйрене алады. Осы шағын халықтың бүгінгі «астанасы» Лужица ауылында этнографиялық фестивальдар мен көрмелер үнемі өткізіліп тұрады, вод халқының мұражайы тұрақты негізде жұмыс істейді, онда шеберлік сабақтары мен өлкетану сабақтары өткізіледі.[13][14][15]
Танымал адамдары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Дмитрий Павлович Цветков - орыс және эстон тіл маманы және вод текті мұғалім. Вод тілі маманы.[16]
Бейнетаспалар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- https://yandex.kz/video/preview/8459421117617566535 Вод. Халық тарихы.
- https://yandex.kz/video/preview/13586627379878055079 Вод - Ресейдегі ең шағын халық.
- https://yandex.kz/video/preview/8056669763399359118 Вод. Жоғалып бара жатқан халықтың өткені мен бүгіні / Этнография / Аз халықтар
- https://yandex.kz/video/preview/14703239775217425756 Финляндия шығанағы жағалауында ежелгі байырғы халық тұрады
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Водь https://nazaccent.ru/nations/vod/
- ↑ Водь-әлемдегі ең аққұба адамдар https://travelask.ru/articles/vod-samye-belokurye-na-svete?ysclid=lrpxbaeqv5833261770
- ↑ Вод, вожандар https://sergeytsvetkov.livejournal.com/196031.html?ysclid=lu099djg3r917259753
- ↑ Вод - Ленинград облысының ең көне тұрғындары https://dzen.ru/a/Y1egDTOnKG2M9ZnO?experiment=948512
- ↑ Водь https://fondnv.ru/mnogonatsionalnaya-rossiya/vod/
- ↑ 21 ғасыр тарихында алғаш рет водь халқының саны өсті https://lingvo.kmnsoyuz.ru/2023/06/22/%D0%B2%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B2%D1%8B%D0%B5-%D0%B2-%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8-21-%D0%B2%D0%B5%D0%BA%D0%B0-%D0%B2%D1%8B%D1%80%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%B0-%D1%87%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD/
- ↑ Вод - Ресейдің жоғалып бара жатқан халқы https://wiki-karelia.ru/articles/kultura-regiona/vod-ischezaiushchii-narod-rossii/?ysclid=lrpxigks6z849211852
- ↑ Ресейде көптеген халықтар тұрады және олардың арасында водтар бар https://moi-goda.ru/nasha-istoriya/mnogo-narodov-zhivet-v-rossii-i-est-sredi-nich-vod
- ↑ Халықтар мен мәдениеттер/Вод https://travel-journal.ru/ethno/30/532/
- ↑ Әлем халықтары / Вод http://www.etnolog.ru/people.php?id=VODR
- ↑ Ресейдің жойылып бара жатқан халықтары. Вод https://www.culture.ru/materials/50925/ischezayushie-narody-rossii-vod?ysclid=lrqlaokj6z895947945
- ↑ Вод. Екінші бөлім https://protradnoe.ru/news/history?id=1682&ysclid=lrrd48dgc8563224429
- ↑ Вод: неге бұл ежелгі фин-угор халқы жоғалып кетуге жақын https://cyrillitsa.ru/narody/154559-vod-pochemu-yetot-drevniy-finno-ugorsk.html
- ↑ «Сосновоборск қалалық көпшілік кітапханасы» https://sbor.47lib.ru/thisday?id=18
- ↑ Вод - планетадағы ең аққұба адамдар https://ftimes.ru/293042-vod-samyj-belokuryj-narod-planety.html
- ↑ Цветков, Дмитрий Павлович https://owlapps.net/owlapps_apps/articles?id=3363002&lang=ru