Ботлихтер
| буйхади | |
| Ботлихтер | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
3 788 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Ботлихтер (өз аты — буйхади) — Ресейдегі андий халықтарының бірі, Батыс Дағыстанның байырғы халқы. Олар негізінен Дағыстан Республикасының Ботлих ауданында орналасқан. Андий Қойсу өзенінің аңғарындағы Ботлих және Миарсо ауылдарында тұрады. 2020 жылғы халық санағы бойынша саны 3 788 адам.[1][2]
Автоэтнонимі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Кейбір ақпарат берушілер (көпшілігі) «Ботлих» атауы бо - армия, жасақ және лъалхъи - әскерлердің демалыс орны дегенді білдіреді. Басқа халықтық этимология бойынша Ботлих баилъи – жотада, қырда деген сөзден шыққан. Шынында да, ауыл дәл бекініс үшін ең қолайлы жер сайдың шетінде құрылған.
Этнонимі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ботлих халқының шығу тегіне байланысты мәселеде әртүрлі көзқарастар бар. Тарих ғылымында олардың оңтүстіктегі шығу тегі туралы пікір қалыптасқан (Г.А.Меликишвили, М.И.Дьяконов, М.Г.Абдушелишвили, Г.Л.Хит, Р.М.Магомедов, т.б.). Қазіргі андо-дидо халықтары тобы, олардың пікірінше, Батыс Азиядан қоныс аударған. Олардың қоныс аударуының негізгі жолы болған Шығыс Грузияның (Кахети) топонимикалық материалы да оңтүстік шығу тегі туралы айтады. И.А.Джавахишвили «Тарихтан бұрынғы дәуірде Грузия аумағында, Закавказьеде шешен-дағыстан тайпалары өмір сүрген болуы керек» дейді.
Нәсілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Олар европеоид нәсілінің балқан-кавказдық тобына жатады.[3]
Тілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ботлих тілі Солтүстік Кавказ отбасының, Нах-Дағыстан тобына жатады. Дегенмен, көбінесе адамдар күнделікті өмірде немесе жұмыста авар немесе орыс тілдерінде қарым-қатынас жасайды. Жазуы орыс кирилл әліпбиі түрінде қолданылады. Орыс жазуына дейін аджам жазуы танымал болған, бірақ белгілі тарихи оқиғаларға байланысты бұл жазу орыс кириллицасына ауыстырылды.[4]
Діні[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ботлихтер негізінен сүнниттік мұсылмандар. Олар сопылық миссионерлердің ықпалымен 16 ғасырда осы дінді қабылдады.
Негізгі қоныстану аймағы және халқы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Көпшілігі Ботлих ауданындағы Ботлих, Миарсо, Анхо және Ашино ауылдарында және Цумадин ауданындағы Батлахатли ауылында тұрады. Көптеген Ботлих мигранттары Хасавюрт, Бабаюрт және Кизилюрт аудандарында тұрады. Ішінара Дағыстан мен Ресейдің қалаларда тұрады: Махачкала, Хасавюрт, Кизилюрт және Буйнакск.[5]
Қазіргі уақытта ботлихтардың санын анықтау өте қиын. Облыстық статистика басқармасының мәліметі бойынша, Ботлихте 11 мыңға жуық тұрғын тұрады (2008 ж.). Ботлих ауылдық кеңесінің материалдары бойынша бұл ауылда 5,5 мыңдай Ботлих тұрғындары бар.[6]
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Біздің дәуіріміздің 1 мыңжылдығынан бастап ботлихтер Батыс Дағыстандағы Дидо саяси бірлестігінің құрамына кірді (14-15 ғасырларда ыдырады), оған андо-цез (дидой) тіл тобының этностары кірді. Ботлихтар 16 ғасырда исламданды. Қазіргі Ботлих ауданы аумағында Технуцал ауылдық қауымдар одағының құрылуы 14-15 ғасырларға жатады. 16 ғасырдан бастап ботлихтер Авар хандығының ықпалына түсті. 19 ғасырдың 20-50 жылдарында Дағыстан мен Шешенстанның таулы аймақтарының ұлт-азаттық күресіне белсене қатысты.
Кавказ соғысы аяқталғаннан кейін Ботлих Батыс Дағыстанның экономикалық және мәдени орталығына айналды. 1861 жылы Терек өңірінен Дағыстан облысына Ункратль, Чамалал, Технуцал, Андия, Гумбет қоғамдары көшіріліп, орталығы Ботлихте Андий округі құрылды. 1891 жылы ауылда Таулы Дағыстандағы алғашқы зайырлы мектеп ашылды. Бұл жергілікті кадрларды дайындауда үлкен рөл атқарды.
1921 жылы олар Дағыстан Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының, 1991 жылдан Дағыстан Республикасының құрамына енді.[7]
Кәсібі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ботлих халқының жерлері құнарлылығымен ерекшеленеді. Оның климаты жұмсақ және салыстырмалы түрде суы мол. Тәжірибелі бағбан болған ботлихтар өріктің он бір түрі, алмұрттың осыншама түрі, алманың тоғыз түрі, шабдалы, шие, шие, інжір, құрма өсірді. Ботлих халқы алма мен алмұрттың кейбір сорттарын емдік мақсатта да пайдаланған. Ежелгі пайдалы дақыл жаңғақ болды. Ботлих халқы жүзімнің тоғыз түрін білген. XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап бақша дақылдарынан пияз, сарымсақ, асқабақ, қауын, қарбыз және қырыққабат, қызанақ, картоп, қияр, бұршақ дақылдарын өсірді.
Ботлих халқы бақ және бақша өсірумен қатар дәнді дақылдар да өсірді. Негізгілері бидай, арпа, жүгері, қара бидай, сұлы, одан кейін кендір және зығыр болды. Көптеген тау террассалары мол өнім берді, қазір олар қараусыз қалған олар ауылдың айналасындағы таулардың тік беткейлеріндегі орасан зор аумақтарды алып жатыр. Мал шаруашылығы, шаруашылықтың дәстүрлі саласы болғанымен, қосалқы рөл атқарды.
Тұрмыстық қолөнерге жүн иіру және тоқу (кілем, мата, т.б.), жүннен киіз басу, тері өңдеу, бас киімдер мен аяқ киімдер жасау болды.
Ботлих халқының шаруашылық өмірінде сауданың маңызы зор болды. Оларда кәсіпқой саудагерлер болды. Закавказье елдерімен ғана емес, Парсымен де жанды сауда байланыстары болды.[8]
Тұрмыс салты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ботлихте байлар да, кедейлер де болды. Байлықтың жіктелуі болды. Сонымен бірге қалыптасқан қоғам мүшелері арасындағы қарым-қатынастарды реттейтін халық үкіметі барлық қауым мүшелерінің мүдделерін бірдей қорғады, ол Ботлих халқының әдет-ғұрып құқығында көрініс тапты. Феодалдық формация элементтері (жеке меншік, ұсақ шаруалар, қолөнер өндірісі, табиғи шаруашылықтың үстемдігі), сонымен қатар капиталистік өндіріс тәсілінің элементтері (рента, жалдамалы еңбекті пайдалану, тауар-ақша қатынастары) пайда болды және дамыды. Қоғамдағы негізгі экономикалық және әлеуметтік бірлік орташа отбасы болды (орта есеппен төрт адам).
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары. Ауылдар ықшам, тығыз салынған, көшелері қисық, үйлердің араларынан өтетін көшелер бар. Ауылдар аумақтық принциптері бойынша кварталдарға бөлінеді. Тұрғындар 7-8 тухумға (туысқан топтар) бөлінді. Ең биік орындарға "шеба" күзет мұнаралары орналастырылды (саны 6-8).
Тұрғын үйлер төртбұрышты, тікбұрышты және Г-тәрізді. Ең көп таралған түрлері - екі қабатты бір, екі, үш бөлмелі тас, төбесі тегіс, екінші қабатта қонақ бөлмелері және төменде мал мен шаруашылық құрал-жабдықтарына арналған үй-жайлар. Ағаш конструкциялар оюлармен безендірілген. Қабырғалардың кірпішінде геометриялық ою-өрнектер, жануарлар бейнеленген жалпақ тастар бар.[9]
Дәстүрлі киімдері. Ұлттық киім авар-андо-цез тобындағы басқа халықтардың киіміне ұқсас. Ерлерге арналған костюмдер жиынтығына туника тәрізді көйлек, шалбар, бешмет, черкес пальто, қой терісінен тігілген тон, бурка, папаха кірді. Аяқ киімдері жартылай етік түріндегі шикі былғарыдан жасалған шарғылар, киізден жасалған жылы етік, ағаш аяқ киім, тақасы бар және тақасы жоқ жеңіл жазғы аяқ киім.
Әйелдер көйлек, шалбар, белдік көйлек, бас киім (киаштиа), тоқыма және орамал киген. Мереке күндері ауқатты әйелдер жейделерінің үстіне жеңдері шынтақтан білекке дейін кесілген жібек көйлек - хабало (қабалай) киген. Әйелдердің аяқ киімі ерлердікімен бірдей болды. XIX ғасырдың аяғында фабрикадан жасалған аяқ киім Ботлихке ене бастады. Киім тігуге қажетті материалдар отандық және импорттық маталар болды. Ботлихтер арасында киім әшекейлері кең тараған жоқ.[10]
Дәстүрлі тағамдары. Ботлих халқының дәстүрлі тағамы егіншілік пен мал шаруашылығы өнімдерінен жасалған тағамдардан тұрды. Асхана бақша және жаңғақ дақылдарымен, кейбір көкөніс дақылдарымен және картоппен толықтырылды. Жабайы шөптер қамырдан жасалған тағамдарға дәмдеуіштер мен салма ретінде кеңінен қолданылды. Ботлих халқының ең танымал тағамы хинкал болды. Сүзбе салмасы бар пирогтар, тұшпара, құймақ кеңінен қолданылады. Етті жаңа піскен, кептірілген (қайнатылған, қуырылған) күйінде жеді. Ең танымал сүт өнімдері қышқыл сүт, сарысу, сары май, ірімшік, сүзбе. Нан көбінесе ашытқысыз, сарысумен араластырылған. Ботлихтар үшін негізгі сусындар қышқыл сүт, айран және жүзім шарабы болды.[11]
Фольклоры. Дәстүрлі фольклордың жанрлары сан алуан: ертегілер, аңыздар, тарихи-этногенетикалық аңыздар, мифтер, ертегілер, тұрмыстық әңгімелер, шағын ертегілер, әзілдер, әндер, мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, жұмбақтар, балалар ауыз әдебиеті, музыкалық фольклор. Ботлих халқының ауыз әдебиеті екі тілді (ботлих және авар тілдерінде).[12]
Ботлих халқының қазіргі жағдайы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазіргі кезде ботлих халқының географиялық таралуында айтарлықтай өзгерістер болған жоқ. Кішігірім өзгерістер Ресей Федерациясының қалалары мен басқа республикаларына көшумен байланысты байқалды. Отбасылық өмір саласында, ботлих халқының рухани мәдениетінде дәстүрлі белгілер сақталуда. Қазіргі ботлихтер аварлармен, қаратиндермен, анийлермен, орыстармен, татарлармен, құмықтармен т.б. мен қатар өмір сүріп жатыр.
Ботлих халқының білім деңгейі айтарлықтай жоғары. Олар республиканың барлық дерлік жоғары оқу орындарында жұмыс істейді. Ботлих тұрғындарының арасында еңбек сіңірген әскери және мемлекет қайраткерлері бар. Көптеген басшылық қызметтерді ботлих әйелдері атқарады.[13]
Танымал адамдары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Хизри Амирханович Амирханов - кеңестік және ресейлік археолог, Ботлихта туған.[14]
- Зайнаб Шахрудиновна Магомаева - кеңестік, дағыстандық дәрігер-терапевт. КСРО Халық дәрігері (1981).[15]
Бейнетаспалар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- https://yandex.kz/video/preview/17785663518016782748 Ботлихцы | 9 выпуск 2 сезон
- https://yandex.kz/video/preview/9448176057590245578 Культура народа ботлихцы | Национальность.ru | Дзен
- https://yandex.kz/video/preview/5554853455880703297 Факты о народе ботлихцы
- https://yandex.kz/video/preview/13767915897390902422 В чем уникальность народа ботлихцы
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/ethnology/text/2802224?ysclid=lrko1wwsf3982976221
- ↑ БОТЛИХЦЫ https://nazaccent.ru/nations/botlihtsy/
- ↑ Коренные народы России на букву Б http://iamruss.ru/rus-narody-bukva-b/
- ↑ Ботлихцы (народ) https://www.istmira.com/drugoe-razlichnye-temy/14769-botlihcy-narod.html
- ↑ Ботлихцы регион проживания, ботлихцы картинки https://stikss.ru/55de79b/%D0%91%D0%BE%D1%82%D0%BB%D0%B8%D1%85%D1%86%D1%8B
- ↑ Ботлихцы — народ Дагестана https://dzen.ru/a/X47ukzOoVjvq4sDp
- ↑ Народы и культуры Ботлихцы https://travel-journal.ru/ethno/28/483/
- ↑ Многонациональная Россия Ботлихцы https://fondnv.ru/mnogonatsionalnaya-rossiya/botlikhtsy/?ysclid=lrlnhovsr3488752747
- ↑ народы мира / Ботлихцы http://www.etnolog.ru/people.php?id=BOTL
- ↑ Национальные костюмы ботлихцев https://costumer.narod.ru/text/kavkaz/dagestan/botlihskiy.htm
- ↑ Ботлихцы (историко-этнографический очерк). http://www.etnosy.ru/node/636
- ↑ Ботлихцы https://wordsimilarity.com/ru/%D0%B1%D0%BE%D1%82%D0%BB%D0%B8%D1%85%D1%86%D1%8B
- ↑ Ботлихтер https://libr.link/sovetskoy-rossii-istoriya/botlihtsyi-50182.html
- ↑ Амирханов Хизри Амирханович https://archaeolog.ru/ru/staff/amirkhanov-khizri-amirkhanovich
- ↑ Зайнаб Шахрудиновна Магомаева https://stavkvantorium.ru/3ee7ad5129/%D0%9C%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D0%BC%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B0,_%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D0%B1_%D0%A8%D0%B0%D1%85%D1%80%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0