Субраманьян Чандрасекар

Субраманьян Чандрасекар
там. சுப்பிரமணியன் சந்திரசேகர
Туған күні	19 қазан 1910 (1910-10-19)
Туған жері	Лахор, Британдық Үндістан, қазіргі Пәкістан
Қайтыс болған күні	21 тамыз 1995 (1995-08-21) (84 жас)
Қайтыс болған жері	Чикаго, АҚШ
Азаматтығы	Үлгі:Байрақ/Британдық Үндістан →  Үндістан →  АҚШ
Ғылыми аясы	астрофизика
Жұмыс орны	Кембридж университеті Чикаг университеті
Альма-матер	Мадрас университеті Кембридж университеті
Ғылыми жетекші	Ральф Фаулер Артур Эддингтон
Атақты шәкірттері	Юзеф Собути
Марапаттары	Үлгі:Падма Вибхушан Үлгі:Корольдік астрономиялық қоғамының алтын медалі Корольдік астрономиялық қоғамының алтын медалі (1953) Физика саласындағы Нобель сыйлығы (1983)

Субраманян Чандрасехар (там. சுப்பிரமணியன் சந்திரசேகர், хинди सुब्रह्मण्यन् चंद्रशेखर, ағылш. Subrahmanyan Chandrasekhar; 19 қазан 1910, Лахор, Британдық Үндістан, қазіргі Пәкістан — 21 тамыз 1995, Чикаго, АҚШ) — шыққан тегі үндістандық американдық астрофизик және теоретик физик, физика бойынша Нобель сыйлығының лауреаты (1983).

Лондон корольдік қоғамының (1944), АҚШ Ұлттық ғылым академиясының (1955), сонымен қатар бірқатар ғылым академиялары мен ғылыми қоғамдардың, соның ішінде Үндістан ғылым академиясының мүшесі.

Өмірбаяны

Чандрасехар, ұлты тамил, Лахорда дүниеге келген, оның әкесі солтүстік-батыс Британдық Үндістанның темір жолында аудитордың көмекшісі болып жұмыс істеген. Сегіз жасынан бастап Мадрас қаласында тұрды. Әйгілі физик, 1930 жылғы физика бойынша Нобель сыйлығының лауреаты Чандрасехар Венката Раманның әкесі жағынан жиені.

Ол бастапқыда 12 жасқа дейін үйде оқыды, содан кейін 1922 жылдан 1925 жылға дейін Трипликандағы (Мадрас) орта мектепте оқыды. Ол 1930 жылы Мадрас университетінің Президенттік колледжін физика бакалавры дәрежесімен бітірді. Онда Арнольд Зоммерфельдтің дәрісі мен неміс ғалымымен жеке қарым-қатынасынан шабыттанып, 1929 жылы Британ корольдік қоғамының «Еңбектер жинағында» өзінің алғашқы ғылыми жұмысын – «Комптон эффектісі және жаңа статистика» ұсынды. 18 жасында ол бір уақытта 5 мақала бойынша жұмыс жүргізді). Соммерфельдтен басқа, Үндістанда болған кезде ол Вернер Гейзенбергпен сөйлесе алды, Мегнад Сахидің қолдауына ие болды және Ральф Фаулермен хат алмасуды жүргізді. Ол Үндістанның тәуелсіздігі үшін күресті қолдады, Джавахарлал Неруға жанкүйер болды және митингілерге қатысты (ол үшін айыппұл салынды).

Үндістан үкіметінің шәкіртақысының арқасында ол Кембридж университетінің Тринити колледжінде оқуын жалғастырды, оның жетекшісі Ральф Фаулер болды. Ол сонымен бірге Эдуард Артур Милнмен бірге оқыды. 1931 жылдың жазын Геттингендегі Макс Борн институтында өткізді. Біраз уақыт Фаулерді директор ретінде орын басқан Пол Дирактың кеңесі бойынша Чандрасехар Копенгагендегі Солтүстік теориялық физика институтында бір жыл оқып, Нильс Бормен кездесті. 1935 жылдың аяғында Лондондағы Корольдік астрономиялық қоғамының отырысында атышулы оқиға орын алды, Артур Эддингтон өз жауабында жұлдыздардың ақ түсті ергежейлілерге айналу мүмкіндігі туралы идеялары мен есептеулерін баяндаған Чандрасехардың сөзін көпшілік алдында келеке етті.

1933—1937 жылдары Кембридж университетінде, 1937 жылдан Йеркес обсерваториясында жұмыс істеді және Чикаго университетінде (1942 жылдан профессор) сабақ берді. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде ол Манхэттен жобасының бөлігі ретінде жүргізілген жұмыстарға қатысты.

1952 жылдан 1971 жылға дейін «Astrophysical Journal» редакциясын басқарды. 1983 жылы оған «жұлдыздардың құрылымы мен эволюциясында маңызды рөл атқаратын физикалық процестерді теориялық зерттеулері үшін» физика бойынша Нобель сыйлығы берілді (Уильям Альфред Фаулермен бірге).

Ғылыми қызмет

Негізгі жұмыстары гидродинамикаға, эволюция теориясына және жұлдыздардың ішкі құрылысына, жұлдыз атмосферасына, жұлдыз динамикасына, қара тесіктер теориясына және стохастикалық процестерге арналған.

Роджер Пенроуз Чандрасехардың шектік теориясынан функцияны қарастыруда

1931—1932 жылдары ол ақ ергежейлілердің құрылымы туралы алғашқы мақалаларын жариялады. Механикалық тепе-теңдік шарттарын талдау негізінде ол ақ ергежейлілер үшін шекті массаның бар екенін дәлелдеді («Чандрасехар шегі»). Массасы Чандрасехар шегінен асатын жұлдыздар ақ ергежейлі кезеңді айналып өтіп, жиырылуын жалғастырады және нейтрондық жұлдызды қалыптастыру үшін газ қабығын төгеді. Кейінірек ол массивтік жұлдыздардың эволюциясы мен ішкі құрылысының толық теориясын жасады. 1942 жылы Марио Шоенбергпен бірге ол жұлдыздың изотермиялық ядросының шегін анықтады, одан жоғары термоядролық реакциялар жұлдыз өзегінен тыс сфералық қабатта жүре бастайды («Шенберг—Чандрасехар шегі»). Бұл идеялар қызыл алыптардың құрылымының модельдеріне негіз болды. Чандрасехардың қара тесіктер және кванттық өріс теориясы саласындағы көрнекті нәтижесі айналмалы қара тесіктің Керр кеңістік-уақытындағы жалпы электрондар мен фермиондарды сипаттайтын Дирак теңдеуіндегі айнымалыларды бөлу болды.

Ол жұлдызды атмосферадағы радиацияның тасымалдану процестерін талдап, осы процестерді сипаттау үшін қолданылатын теңдеулерді шешудің бірқатар әдістерін ұсынды. Классикалық механикаға сүйене отырып, ол жұлдыздар динамикасының теориясын жасады. Ол қара тесіктердің бұзылу теориясының математикалық аппаратын жасап, оны осы объектілердің тұрақтылығын тексеру үшін пайдаланды.

Гидродинамика саласында ол конвекциялық процестерді, соның ішінде магнит өрісінің қатысуымен зерттеді. Ол гидродинамика есептерін шешудің вирустық әдісін ұсынды және оны айналмалы гравитациялық сұйықтықтың тепе-теңдігі мен орнықтылығын талдау үшін пайдаланды.

Орбитадағы «Чандра» («Chandra») обсерваториясы Чандрасехардың атымен аталған.

Марапаттары

G9 қабырғасындағы Чандрасехардың естелік жазуы — Римдегі Сапиенца университетінің релятивистік астрофизика тобының бөлмесі (1991)

• Гиббс лекциясы (1946)
• Генри Норрис Рассел сыйлығы (1949)
• Кэтрин Брюс медалі (1952)
• Корольдік астрономиялық қоғамының алтын медалі (1953)
• Румфорд сыйлығы (1957)
• Вайцманның мемориалдық лекциялары (1960)
• Корольдік медаль (1962)
• Силлиман дәрісі (1962)
• АҚШ ұлттық ғылым медалі (1966)
• Падма Вибхушан (1968)
• Рихтмайер мемориалдық сыйлығы (1969)
• Г. Дрейпер медалі (1971)
• Математикалық физика бойынша Дэнни Хайнеман сыйлығы (1974)
• Карл Янскийдің лекциясы (1978)
• Томол сыйлығы (1981)
• Физика бойынша Нобель сыйлығы (1983)
• Копли медалі (1984)
• Вайну Баппу мемориалдық сыйлығы, Үндістан Ұлттық ғылым академиясы, алғаш рет марапатталған (1985)
• Карл Шварцшильд медалі (1986)
• Гумбольдт сыйлығы
• Марсель Гроссман сыйлығы (1994)

Әдебиет

• Колчинский И. Г., Корсунь А. А., Родригес М. Г. Астрономы: Биографический справочник. — 2-ші бас., өңд. және тол. — Киев: Наукова думка, 1986. — 512 б.
• Миллер А. И. Империя звезд, или Белые карлики и черные дыры (Empire of the Stars: Obsession, Friendship, and Betrayal in the Quest for Black Holes). — Киев: КоЛибри, 2012. — 496 б. — ISBN 978-5-389-02245-4.
• Храмов Ю. А. Чандрасекар Субраманьян (Chandrasekhar Subrahmanyan) // Физики : Биографический справочник / Ред. А. И. Ахиезер. — 2-ші бас., өңд. және тол. — М. : Наука, 1983. — Б. 294. — 400 б. — 200 000 дана.
• Чандрасекар (Chandrasekhar) Субрахманьян / О. В. Кузнецова // Чаган — Экс-ле-Бен. — М. : Советская энциклопедия, 1978. — Б. 18. — (Большая советская энциклопедия : [30 т.] / бас. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 29).
• Black holes and relativistic stars (Chandrasekhar memorial conference proceedings) / Wald R.M. (ed.) — Chicago, 1998.
• Tayler R.J. Subrahmanyan Chandrasekhar, 19 October 1910 — 21 August 1995 // Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society. — 1996. — Vol. 42. — P. 79—94. — doi:10.1098/rsbm.1996.0006.

Сілтемелер

• Нобель комитетінің сайтынан ақпарат (ағыл.)
• Левин А. Чандрасехардан тыс өмір // Элементы.ру