Жетіасар

№ 13 Жетіасар қалашығы (Кіші Қосасар). Шығыс көрінісі.
Мәртебесі	Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіші
Қазіргі жері	Қазақстан, Қызылорда облысы
Қалануы	III-I ғасырлар
Орналасуы	45°11′14″ с. е. 63°33′46″ ш. б.45.18722° с. е. 63.56278° ш. б. / 45.18722; 63.56278
№ 13 Жетіасар қалашығы (Кіші Қосасар). Шығыс көрінісі. (Қазақстан) № 13 Жетіасар қалашығы (Кіші Қосасар). Шығыс көрінісі.

Жетіасар – Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне енген б. з. б. III-I ғасырлардағы қаңлы тайпалары қоныстарының орны.

Орналасқан жері

Қызылорда облысы Қармақшы ауданы жерінде орналасқан.

Тарихи деректер

Сырдария өзенінің төменгі сағасындағы Жетіасар өңірі Қаңлы мемлекетімен тең түсетін мәдениеттердің бірі – жетіасарлық мәдениетке жататын қалашықтар, елді мекендер мен қорымдар шоғырының бірден-бір орталығы болып табылады. Оның дамуының алғашқы екі кезеңінде көне қалалардың көпшілігі сопақша немесе дөңгеленген екі сатылы дөңес-төбені көрсетеді. Бұлар дамыған фортификациялық бекіністер мен іші тұтас тұрғын үйлерден тұрды. Мәдениеттің үшінші кезеңінде осы кезге дейін тұрғызылған қосымша тұрғын үйсіз жаңа бекініс қабырғалары шығыршыққа бекіген бірнеше бекініс пайда болды. Елді мекен айналасында қорған қорымдар орын тепті.
Қазылған 740 қорғанның 102-сі шикі кірпіштен қаланған. Олар әулет қорымы қызметін атқарып, жер асты, жартылай жер асты және жер үсті сағаналары болды.
Екінші типті сағаналарда қабырға орталарынан кіретін есік болды. Сәнді киіндірілген немесе қамыс тоқымаға оралған мәйіттер бөлме ішінен жасалған жантайма төсек-сұпыға жатқызылған кейде басына киізден жастық қойылған. Белгілі бір уақыт өткенде бұрынғы жерленген мәйіттің қалдықтары алынып, қабірді жаңа мәйітті жерлеуге әзірлеген. Барлығында да мәйіттің қасына ботқа немесе шикі дән салынған ас үйлік қыш құмыра, қандай бір сусын құйылған құмыра немесе құты, тостаған немесе табақ қойылған. Қайтыс болған адамға міндетті түрде саздан немесе ағаштан жасалған табаққа, кей ретте қамыстан тоқылған төсемге салынған ет, кейде балық қалдырған. Тамақтан басқа қарулар, керек-жарақтар, еңбек құралдары қойылған.
Сағаналардың үшінші – жерүстілік түрі Жетіасар мәдениеті өмір сүрген барлық кезеңінде қолданылады. Зерттелген қабір ескерткіштерінің ішінде қорғандардың жалпы санының жетіден бірге жуығы кірпіш сағаналар болды. Қалған қорғандар саздан тұрғызылды.

Археологиялық және антропологиялық коллекциялар сыры

Жетіасар шатқалында барлығы жүзден астам қабір қазылып, сирек ұшырасатын археологиялық және антропологиялық коллекциялар жиналды.

Қыш ыдыстар

Зираттарда ең көп кездескен материал – қыш болды. Жетіасар ыдыстары, егер жекелеген формалар мен өрнектерді есепке алмағанда, көптеген жүз жылдықтар ішінде өзіне тән ерекшелігін өзгертпеді десе де болады. Құмыралардың негізгі тұрқы әдетте шар тәрізді болып келеді. Ұзын түзу мойнына көбіне көлденең сызықтар, батырып түсірілген сызықтар немесе бұдырлар жасалынды. Ыдыстың үстіңгі ернеуінде симметриялы қос шүмекшесі болды. Кейде олардың мойын тұсына жоғарғы жағы шығыңқы екі тұтқа тігінен бекітілді. Жетіасар қыш ыдыстарына тән сипат – жапсырма түріндегі өрнектер мәдениеттің барлық кезеңіндегі ыдыстарда болды. Геометриялық тәсілмен сызылған немесе батырып түсірілген сызықтар кейін әдемі өсімдік өрнектермен толықтырылғанын атап айтуға болады. Ол кездері "шырша", "торкөз" және ирек типті оймыш сызықтар мен сызылатын сызықтар кеңінен таралды. Бұған сәйкес келетін өрнектер Жетісудағы түрік ескерткіштерінде кездеседі.

Ағаш ыдыстар

Қабір мүліктерінде қыш ыдыстардан басқа көптеген ағаш (табақ, табақша, саптыаяқ, тостаған) және металл (қазандар) ыдыстар болды. Қалашықтардың кейбір мәдени қабаттарында және бірнеше жерлеу зиратында жұмыртқа тәрізді немесе негізгі бөлігі дөңгелек, жоғары шығарылған тұтқалары бар, түбі конусты қола және балшықтан күйдіріп істелген қазандар кездесті. Балшықтан күйдіріп жасалған қазандарға ұқсас көшірмелер Тува, Батыс Моңғолия, Оңтүстік-Батыс Сібір, Қырғызстан, сондай-ақ хун-сюн-ғұн тарихымен байланысты ескерткіштер материалдарында бар.

Қару-жарақтар

Қанжар, семсер, садақ, жебе, найза, қола, сүйек, темірұшты жебелер, күрделі садақтың сүйек жапсырмалары секілді қару түрлері көп-ақ. Қасына қару қою барлық еркектерге және көптеген әйелдерге де тән болды. Зираттардағы семсерлерді тағыну қалпына қарап оның екі тәсілі болғанын атап айтуға болады: белден төмен қарай сол қапталға және оң жақ иықтан түсіріп тағу. Алайда семсер ерлердің зиратында кездеседі десек, екі не бір жүзді темір қанжар ерлер зиратынан да, әйелдер зиратынан да табылды. Бір қызығы – ана баласымен бірге жерленген зираттарда да қарулар – қанжар, жебелер болды.

Киімдер

Қорымдардан сырт киімдер, бас киімдер мен аяқ киімдердің қалдықтары да көптеп табылды. Ұзын жеңді ұзын көйлек, оның сыртынан киетін біршама қысқа шапан секілді әйел киімдерінің жағасы кәріптас, халцедон, ақық, шыны түймелермен түймеленді. Шапандары жүн, мақта, жібек, кейде жұқа былғарыдан тігілді. Олардың жағасы жарты-шар секілді күміс және қола қапсырмалармен бекітілді. Киім қалдықтарынан тоқыма өрнек, кесте, жапсырма тәрізді өрнек салу тәсілдері бары анықталды. Күрделі көп түсті композициялы және өзгеше ашық түсті киім қалдықтары да кездесті. Бір қорғанда бурка түріндегі салт атты әйелге арналып теріден тігілген жамылғы сақталған.
Қалдықтары сақталған әйелдер киімінің ішінен аса кең тараған қызыл жібектен немесе ашық қызғылт мақта матасынан тігіліп, металл жапсырмалары мен салпыншақтары тағылған дөңгелек пішінді бөріктер кездесті. Сондай-ақ бір-біріне ұқсас кеудешелер, бас киімдер, киімдерге тағылатын қосымша сәндік бұйымдар табылды. Егер осы жердің мәдени қабатынан табылғандардың ішіндегі шеті жүн жіппен жиектеп тігілген киіз тоқым пазырық кезеңіне жатса, онда ерлер мен әйелдер киімдерінің көптеген бөлшектері савромат пен сармат, сонымен қатар Ауғанстанның Тіллә-тепе зиратындағы юэчжи кезеңінің материалдарымен ұқсас келеді. Сақ кезеңінің алтайлық зираттарынан табылған былғарыдан тігілген жамылғы жетіасарлық қорғандардан шыққан салт атты кісінің сырт киіміне ұқсайды. Моңғолиядағы ерте ғұндық зираттардан табылған алтын жалатылған теріден фестонмен баскиімдер, керек-жарақ салатын сөмкелер де өзара ұқсас келеді. Жетіасар қорғандарында Балтық жағалауынан келген кәріптас түймелер, Үндістаннан келген ақықтар, Сириямен Мысырдан келген шыны бұйымдар, Ираннан келген асыл тас, шығыс-еуропалық және орталық-еуропалық фибулалар мен сақиналар және басқа да керек-жарақтар жетіасарлық сауда байланыстарының жан-жақты бағытта болғанын көрсетеді.
Ол кез үшін қымбат маталар Қытайдың түрлі-түсті және Ираннан, Сириядан келген түрлі-түсті әрі өрнекті жібектер болды. Жетіасар жерлеу орындарында осындай табылымдар тіркелген. Сонымен бірге жергілікті мақта тоқу өндірісі жақсы дамыды. Жай мақта-мата мен мақтадан тоқылған түрлі-түсті мата қатар пайдаланылды.

Сәнді бұйымдар

Ескерткіштерді қазу барысында алты жүзден астам қола, күміс, темір, сиректеу болса да алтын жалатылған айылбас, омырауға тағатын сәндік бұйымдар табылды, олардың бір бөлігі он бестей белдік құрап шығуға мүмкіндік берді.
Ондаған металл (қола, күміс, кейде алтын жалатылған және бетіне шыныдан, жартылай қымбат тастардан көз орнатқан) фибул-ілгектер табылды. Олар Орал маңы мен Төменгі Еділ маңындағы сарматтық ескерткіштерден, скифтік және солтүстік кавказдық ескерткіштермен ұқсас болса, ал екі пластина тәрізді фибулдар Солтүстік Қара теңіз маңы, Қырым, Шығыс және Орталық Еуропаның IV-V ғасырлардағы мәдениеттерінен таныс.
Моншақтар байланыс бағыттары мен сауда қатынастарының жоғары деңгейін көрсететін мол материалды көрсетеді. Жетіасарлық моншақтар жиынтығы шығу төркіні әртүрлі: балтық кәріптасы мен үнді тастары, Жерорта теңізінің маржандары мен Кавказ гагаттарын біріктірген бірегей жинақ. Әйнек моншақтар шыны өңдеу мектептерінің барлық атақты шеберханаларынан жасап шығарылды.
Әшекейлі керек-жарақтар жиынтығы өлген әйелдердің зиратында болатын міндетті заттар қатарында есептелді. Олар: мата немесе былғары қаппен қапталған қоладан істелген айна, темір пышақ, ірі өзен бақалшығы, охра бояуының қалдықтары немесе ішіндегі бор, бор қайрақ, косметикалық жиынтық, керекті ыдыстар, ағаш тарақ, ағаш немесе сүйек сапты темір біз, қас пен кірпік бояуыш. Керекті заттар жиынтығы, әдетте, ағаш шыбықтан тоқылған қақпағы бар кәрзеңкеге, жүннен тоқылған матадан, кенептен немесе былғарыдан тігілген сөмкеге, ағаш қобдишаға салынды.

Асыл тастар, діни заттар

Жетіасар тұрғын үйлері мен зираттарынан табылған парфян мен сасанид дәуірінен жонылған ирандық тас-геммалары ерекше қызығушылық тудырады. Олар, мүмкін, өз иесінің артықшылығын көрсету үшін қызмет еткен болар және оның жеке мөрі үшін пайдаланылған шығар. Жетіасар зираттарындағы геммалар (асыл тастар) б. з. д. I-IV ғасырларға және б. з. IV-V ғасырларға жатқызылады. Сасанидтік геммалар ШығысАрал маңына Ираннан сауда байланыстарының нәтижесінде б. з. III ғасырда әкелінген болуы мүмкін.
Зооморфтық және антропоморфтық бейнелер мен басқа да діни заттар ерекше қызығушылық туғызды. Олар: саздан және алебастрдан жасалған мүсіндер мен пұттар, қолдарында ыдыс, қақпақ, айна бар ағаштан, қыштан жасалған бейнелер, зооморфтық және антрпоморфтық салпыншақтар, қаңылтыр белгілер мен айбалталар.

Зерттелу сараптамасы

Жетіасар аумағын сараптау басқа мәдениетті ұстанғандар да жиі болғанын көрсетті. Мәселен, б. з. д. V-ІV ғасырларға тән жекелеген зират табылымдары тянь-шаньдық сақтардың дәл сондай керек-жарақтарына ұқсайды. Қалашық қорымдарындағы және мәдени қабаттағы біздің заманымызға дейінгі соңғы ғасырлардың материалдары Орал маңы мен оның сырт жағындағы сондай материалдармен ұқсас.
Оңтүстік Қазақстанның таулы өңірлері мен Сырдария маңына тән жасанды заттар – орта сырдария мәдениетінің жергілікті түрі. Б. з. д. I ғасырдағы ғұн ескерткіштеріне тән заттар тіркеледі. Б. з. д. I мыңжылдықтың ортасы мен алғашқы ғасырларынан VI-VII ғасырларға дейінгі кезеңге жататын Жетіасар бұйымдарынан түркілік ою-өрнектер байқалады. Осындағы бір қалашықтың мәдени қабатынан табылған жетіасарлық құмыраның бетіне салынған гүл күлтесінен сына жазуының көрінісі байқалады.
Әртүрлі тайпалар мен мемлекеттік бірлестіктердің тарихы Жетіасар мәдениетімен байланысты.

Қалашық көріністерінен...

• 
  Жетіасар шатқалының картасы.
• 
  № 3 Жетіасар (Алтынасар). Солтүстік-батыс көрінісі.
• 
  № 3 Жетіасар қалашығы (Алтынасар). «Кіші үй». Оңтүстік-батыс көрінісі.
• 
  № 7 Жетіасар қалашығы.
• 
  № 12 Жетіасар қалашығы (Томпақасар). Археологиялық қазба жұмысынан кейін. Оңтүстік-шығыс көрінісі
• 
  № 13 Жетіасар қалашығы (Кіші Қосасар). Оңтүстік көрінісі.
• 
  № 13 Жетіасар қалашығы (Кіші Қосасар). Бекініс қабырғасының батыс мұнарасы. Оңтүстік-батыс көрінісі (сол жақта) және интерьер.