Үржар ауданы

Қазақстан ауданы
Үржар ауданы
Әкімшілігі
Облысы	Абай облысы
Аудан орталығы	Үржар
Ауылдық округтер саны	27
Ауыл саны	53
Аудан әкімдігінің мекенжайы	Үржар ауылы, Абылайхан даңғылы, №122
Тарихы мен географиясы
Координаттары	47°06′13″ с. е. 81°33′16″ ш. б.47.10361° с. е. 81.55444° ш. б. / 47.10361; 81.55444
Құрылған уақыты	1928
Жер аумағы	23,4 мың км²
Уақыт белдеуі	UTC+6:00
Тұрғындары
Тұрғыны	69 680 адам (2023)
Ұлттық құрамы	қазақтар (91,89%), орыстар (5,47%), немістер (0,55%), татарлар (0,31%), басқа ұлт өкілдері (1,78%)
Сандық идентификаторлары
Пошта индексі	071700-071730
Автомобиль коды	18
Үржар ауданының әкімдігі

Үржар ауданы — Абай облысының оңтүстігінде орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлік, 1928 жылы құрылған. Семей қаласынан оңтүстікке қарай 373 км-дей қашықтықта. Ең жақын Аягөз темір жол станциясы 125 км-дей жерде. Алғаш рет 1923 жылы Семей облысының (губерниясының) құрамында құрылды. 1997 жылы оның құрамына Мақаншы және Таскескен аудандарының жерлері енді. Жерінің жалпы ауданы 23,4 мың км². Аудан орталығы — Үржар ауылы.

Географиялық орны, жер бедері

Үржар ауданы батысы мен солтүстік-батысында облыстың Аягөз, солтүстігінде Ақсуат аудандарымен, оңтүстік-батысында Жетісу облысының Алакөл ауданымен, ал шығысында Қытай Халық Республикасымен шектеседі. Жер бедері едәуір күрделі. Егер оның солтүстік жағын Тарбағатай жотасының батыс сілемдері Қарауылтөбе, Ақтас (1316 м) және Ақшәулі (1618 м) таулары алып жатса, оңтүстік жағын Тарбағатай жотасының оңтүстік ұсақ шоқылы беткейі мен Алакөл ойысының солтүстік бөлігі, ал оңтүстік-шығыс бөлігін Бармақ құмы мен Қосай шағылы, Көрпебай (568 м), Бақты (1273 м), Арқарлы және Арасан таулары алып жатыр. Осыған байланысты ауданның жер бедері солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай едәуір еңіс келеді. Аудан жерінде Тарбағатай жотасының ең биік жерлері Атбас тауы (2263 м) мен Тастау (2992 м) таулары және Тікжолдана, Қызасу, Ақшоқы, Кіші Сырғанақ асулары орналасқан. Кен байлықтарынан құрылыстық тастар мен кірпіштік саздар бар.

Климаты, өсімдігі мен жануарлар дүниесі

Климаты тым континенттік. Қаңтар айының орташа температурасы –14 — 17°С, шілдеде 21 — 23°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері солтүстік таулы бөлігінде 400 — 600 мм-ден, оңтүстігінде 165 — 200 мм-ге дейін ауытқиды. Таулы бөлігінің өсімдіктері мен топырақтары биіктік белдеуге сәйкес тараған. Сондықтан мұнда таулық күлгін, таулық шалғынды топырақ белдемдерінде шалғынды шөптер, өзен бойларында қайың, терек, жабайы алма, әр түрлі жемістер мен жидектер, тау етектерінде селеулі-бетегелі шөптер, шөлейтті бөлігінде жусан, бұйырғын, көкпек, баялыш, жүзгін, ши, т.б. өседі. Сонымен қатар облыс көлеміндегі, толған алма бақтары гүлден десте жамылған жалғыз ғана аудан. Мамыр айында Тарбағатай биіктерінен алқызыл қар тау етектеріне қарай жылжығандай болады. Жануарлар дүниесінен тауларда қоңыр аю, арқар, марал, қасқыр, түлкі, қоян, елік, борсық, ал құстардан құр, шіл, қарға, сауысқан, көгершін, өзен бойлары мен көлдерде қаз, үйрек, тырна, т.б. мекендейді.

• 

  Қайың

• 

  Терек

• 

  Борсық

• 

  Қасқыр

• 

  Қоңыр аю

• 

  Сауысқан

• 

  Үйрек

Су торабы

Жер беті сулары Балқаш — Алакөл алабына жатады. Оған бастауын Тарбағатай жотасы мен оның сілемдерінен алатын Ай, Қаракөл, Үлкен Текебұлақ, Үржар (Өржар), Қатынсу, Еміл, т.б. өзендері кіреді. Сасықкөл мен Алакөл көлдерінен басқа ауданның батыс жағында Шыңқожа, Кенжебай, Қолдар, т.б. шағын көлдер бар.

Тарихы

Бұл елді мекен 19-шы ғасырдың елуінші жылдары орыс-казак поселкесі ретінде пайда болған. Әрі бұл арада 1867-79 жылдар аралығында Қытайдың сауда өкілдігі жұмыс істеген. Үржар арқылы Ташкент және Семей керуен жолы өткен болатын. Сондай-ақ 1905-15 жылы Қоныстандыру басқармасы орналасқан. Үржар аймағының тұрғындары Кеңес Үкіметінің құрылуына белсене қатысты. Коммунистік партияның 1-ші аудандық комитеті 1922-ші жылы 1-ші ақпанда, 1-ші болыстық Кеңестер съезі 1922 жылы қазан айының 6-да ашылды. Үржар ауданы Қазақстанның шығысындағы ең үлкен аудандардың біріне саналады. Осы өлкеде талай бір қиын да қилы кезеңдерде ерлігімен көзге түсіп, ел есінде қалған айтулы тұлғалар көп деп айтуға болады. Бұл арадан екі мыңдай жыл бұрын Ұлы Жібек жолы өткен әрі осы замандардан бері құрыштай берік дала халқы өсіп-жетілді. Бұл өлкеде баланы ерте жасынан ат ертоқымына отырғызып, оларды мықты отыруға үйретті, егер керек болса, қиын кезеңдерде өз жерін, анасы мен қарындастарын қорғауға қалыптастырды. Тағдырдың ауыр замандарында, аймақтың би мен батырлары салиқалы шешімдер қабылдап, ақындары ел бірлігін қолдаған өлең – жырлар шығарып, халықтың рухын көтерген. Жарбұлақ елді мекенінде туып-өскен Қабанбай батыр – сардарды тарих мәңгі ұмытпайды. Бүгіндері аса бір сүйіспеншілікпен қазақ халқы оны «Дарабоз», «Хан батыры» - деп атайды. Тарбағатай алқабы, суықты да, аштықты да, соғыстыда, күштеуді де көп көрді. Үржар өңірі табиғаттың анық бояуы деуге әбден болады, бір жағы жазиралы дала, енді бір жағы көкжиекке көлденең түсіп жатқан Тарбағатай асулары. Қыс алдымен тауда басталып,алғашқы қар құзарт белдерде жатады. Үржар станицасы 1854 жылы құрылған. Бұл арада бірінші болып Сібірден қоныс аударғандар, онан кейін Жетісу қазақтарының әскерлері тұрған еді. Кейінен Батыс Сібірдің шаруаларына бұл жаққа көшіп келуіне рұқсат берілді. Қазіргі уақытта облыс бойынша аудан – ең үлкен ауданның біріне жатады.

Халқы

1939	1959	1970	1979	1989	1999	2009	2021	2023
28599	▲42836	▲54651	▼54428	▼45564	▲95312	▼83174	▼71110	▼69680

Тұрғындары 73 760 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар – 92,10%, орыстар – 6,78%, немістер – 0,38%, татарлар – 0,23%, шешендер – 0,10%, ұйғырлар – 0,07%, корейлер – 0,05%, қырғыздар – 0,05%, өзбектер – 0,03%, болгарлар – 0,03%, басқа ұлт өкілдері – 0,19%.

Әкімшілік бөлінісі

53 елді мекен 27 ауылдық округке біріктірілген:

Халқының саны (2009, 2021)

Ауылдық округтері	2009	2021	2021 2009-ға пайызбен	Ерлер 2009	Ерлер 2021	2021 2009-ға пайызбен	Әйелдер 2009	Әйелдер 2021	2021 2009-ға пайызбен
Ақжар ауылдық округі	1734	▲ 1814	104,6	857	▲ 908	106	877	▲ 906	103,3
Ақшоқы ауылдық округі	1097	▼ 855	77,9	545▼	456	83,7	552	▼ 399	72,3
Алтыншоқы ауылдық округі	3267	▼ 2297	70,3	1650	▼ 1161	70,4	1617	▼ 1136	70,3
Бақты ауылдық округі	2511	▼ 2068	82,4	1247	▼ 1038	83,2	1264	▼ 1030	81,5
Барқытбел ауылдық округі	2265	▼ 1747	77,1	1142	▼ 881	77,1	1123	▼ 866	77,1
Бестерек ауылдық округі	3038	▼ 2454	80,8	1555	▼ 1249	80,3	1483	▼ 1205	81,3
Егінсу ауылдық округі	1688	▼ 1388	82,2	861	▼ 714	82,9	827	▼ 674	81,5
Елтай ауылдық округі	1753	▼ 1579	90,1	896	▼ 821	91,6	857	▼ 758	88,4
Жаңатілек ауылдық округі	1827	▼ 1529	83,7	942	▼ 774	82,2	885	▼ 755	85,3
Жоғарғы Егінсу ауылдық округі	1323	▼ 1284	97,1	688	▼ 679	98,7	635	▼ 605	95,3
Келдімұрат ауылдық округі	2149	▼ 1276	59,4	1040	▼ 643	61,8	1109	▼ 633	57,1
Көкөзек ауылдық округі	1413	▼ 1101	77,9	708	▼ 546	77,1	705	▼ 555	78,7
Көктал ауылдық округі	769	▼ 631	82,1	416	▼ 341	82	353	▼ 290	82,2
Көктерек ауылдық округі	2404	▼ 1535	63,9	1200	▼ 760	63,3	1204	▼ 775	64,4
Көлденең ауылдық округі	1478	▼ 1133	76,7	736	▼ 592	80,4	742	▼ 541	72,9
Қабанбай ауылдық округі	4396	▼ 3929	89,4	2227	▼ 2011	90,3	2169	▼ 1918	88,4
Қарабұлақ ауылдық округі	1787	▼ 1534	85,8	910	▼ 786	86,4	877	▼ 748	85,3
Қарабұта ауылдық округі	1615	▼ 1035	64,1	917	▼ 537	58,6	698	▼ 498	71,3
Қарақол ауылдық округі	2475	▼ 2079	84	1279	▼ 1112	86,9	1196	▼ 967	80,9
Қаратал ауылдық округі	1575	▼ 1420	90,2	789	▼ 708	89,7	786	▼ 712	90,6
Қаратұма ауылдық округі	1590	▼ 1255	78,9	779	▼ 607	77,9	811	▼ 648	79,9
Қоңыршәулі ауылдық округі	3108	▼ 2425	78	1515	▼ 1227	81	1593	▼ 1198	75,2
Мақаншы ауылдық округі	12242	▼ 11929	97,4	5938	▲ 5963	100,4	6304	▼ 5966	94,6
Науалы ауылдық округі	4056	▼ 3075	75,8	2002	▼ 1542	77	2054	▼ 1533	74,6
Салқынбел ауылдық округі	1758	▼ 721	41	865	▼ 385	44,5	893	▼ 336	37,6
Үржар ауылдық округі	18444	▼ 17966	97,4	9033	▼ 8811	97,5	9411	▼ 9155	97,3
Шолпан ауылдық округі	1412	▼ 1051	74,4	717	▼ 559	78	695	▼ 492	70,8
ЖАЛПЫ САНЫ	83174	▼ 71110	85,5	41454	▼ 35811	86,4	41720	▼ 35299	84,6

Әлеуметтік салада аудан аумағында

• 61 мектеп;
• 2 балабақша;
• 3 мәдениет үйі;
• 13 клуб;
• кітапханалар;
• 3 мешіт, 4 аурухана;
• 32 фельдш.-акушерлік пункт, т.б. мекемелер бар.

2004 жылы Алматы қаласының ардгерлер кеңесінің, қалалық әкімшіліктің ұйғаруымен барлық соғыс ардагерлері мен оған теңестірілгенді аралап, олардың тұрмыс, әлеуметтік жағдайларын тексерген бастамасын біздің облыс аудандарында да жүргізді. Бұл істі атқару үшін аудандық ардагерлер кеңесі, аудандық жұмыспен қамту әлеуметтік қорғау, денсаулық қорғау бөлімдерінің бірлескен мәжілісінде қарап іс-шаралары белгіленді. Селолық округтер бойынша кімге қандай көмек беру мәселелері белгіленіп олар іс жүзіне асырылуда. Бүгінде ауданда 103 соғыс ардагері, 1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысы жылдарында екпінді еңбегі үшін медальмен марапатталғандар – 130, армияда болғандар – 23, соғыста қаза тапқандардың жесірлері – 17, соғыс жылдары кем дегенде 6 ай тылда жұмыс істегендер – 1087 адам анықталды.

Ірі елді мекендері

Атауы	Халқы (2021)
Үржар	▼ 17296
Мақаншы	▼ 11929
Науалы	▼ 2568
Таскескен	▼ 2404
Бақты	▼ 2068
Елтай	▼ 1579
Бестерек	▼ 1571
Қарабұлақ	▼ 1414
Қаратұма	▼ 1255
Көктерек	▼ 1040
Қарабұта	▼ 1035

Ауыл шаруашылығы

Үржар ауданы негізінен қой, ет-сүт бағытындағы ірі қара мал және дәнді дақылдар өсірумен айналысады. Ауыл шаруашылығына жарамды жерінің аумағы 2265,3 мың га, оның ішінде 376,3 мың га-сы егістік, 102,9 мың га-сы шабындық, 1786,1 мың га-сы жайылым. 90-жылдың ортасына дейін аудан экономикасын негізінен ұжымшарлар мен кеңшарлар, қосалқы шаруашылықтар, аудандық aуыл шаруашылығы бірлестіктер құрады. Нарық экономикасына өтуге байланысты басым бөлігі жекешелендірілді. Олардың негізінде көптеген шаруа қожалықтары (1,2 мың), АҚ (10), ЖШС (53) және ӨК-тер құ-рылды. Бұлардан басқа аудан бойынша ірі елді мекендерде (Үржар, Мақаншы, Таскескен) машина-трактор жөндеу шеберханасы, тұрмыстық қызмет көрсету мекемелері, май, нан зауыттары мен диірмендер, т.б. жұмыс істейді. Қазір ауданда ауыл шаруашылығының жақсы жолға қойылуынан жергілікті экономиканың көтеріле бастағаны байқалады. Ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеу жоғары деңгейде дамып, дүкендерге жергілікті өндірістің тамақ өнімдері көптеп түсуде. Сауда мен тұрмыстық қызмет көрсету, кәсіпкерлік кеңейе түсуде. Ауданның одан әрі өркендеп, дамый түсуіне, жаңа заманның құрылымдары; ЖШС «Юбилейный» - Т. Қарашев, «Келдімұрат» К. Қасенов, АҚ «Үржар-Астық» - Н. Коваленко, «Атамекен» фирмасының президенті - Ә. Садықов, «Бәкей» шаруа қожалығының жетекшісі – Т. Жирентаев, үлкен үлес қосуда. Бұлар 2000 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметінің жоғары наградаларының иегері атанды.

Білім беру

Аудандық саз мектебі туралы Үржар аудандық балалар саз мектебі 1973 жылы құрылған. Мектеп қабырғасында 272 оқушы білім алса, 43 ұстаз еңбек етуде. Мақаншы, Жарбұлақ, Қарақол ауылдарында филиалдар жұмыс істейді. Мектепте фортепиано, скрипка, басқобыз, домбыра, қобыз, баян аспабы мамандықтары бойынша оқушыларды даярлайды. Мектеп өзінің: ҚР еңбегі сіңген әртіс композитор Г. Дәукенова, «Отырар сазы» оркестрінің музыканттары Қойлышев С., Нұрақов А. музыка аспабын жасау шебері Сатыбалдинов С., әншілер М. Нұрмұхаметова, Г. Темірбекова сынды түлектерін мақтан тұтады. Ұстаздар ұжымы П-ші облыстық «Шығармашылықтар бірлестіктер» конкурсының лауреаты. Жоғарғы білімді 10, орта арнаулы 33,1 категориялы 8, П-категориялы 22. 1991 жылдан КСРО халық әртісі, композитор Е. Рахмадиеватында. Музыка мектебінің ұстаздары «Көңіл толқыны» халық аспаптар оркестрінің құрамында аудан, облыс көлеміндегі барлық мәдени шараларға белсене қатысады. Музыка мектебінің оқушылары облыстық «Жас музыкант» конкусының жүлдегерлері. Мектеп мүдірінің орынбасары Кебіспаева М.Х. осы мектептің түлегі. Мектеп мүдірі: Өмірбаев Бақыт Әбенұлы. Аудандық ардагерлер кеңесі туралы Үржар аудандық ардагерлер Кеңесінде 26 мүше бар, ревкомиссияда 3 адам (төрағасы Жабаев Нақысбек, 3 тұрақты комиссия бар. аудандық ардагерлер ұйымында селолық округтар бойынша – 27, Мақаншы ішкі істер бөлімінде, Үржар кісі тасу паркінде барлығы 29 бастауыш ұйымдар бар. Аудандық ардагерлер Кеңесі өз жұмыстарын жоспар бойынша жүргізіп отырады. Жылына бір рет пленум, 4 рет әр тоқсан бойынша президиум мәжілістері. Аудан Әкімі Селиханов Д.М. ұйғаруымен барлық соғыс ардагерлері аудан Әкімінің орынбасарларынан бастап, бөлім меңгерушілері, мекеме басшылары, ауыл әкімдеріне, мектеп мүдірлеріне бекітілген.

Аудан басшылығы Үржар тұрғындарының денсаулығы мен білім алуына айтарлықтай қамқорлық көрсетуде. Қазіргі заманның медициналық құрал-жабдықтары мен компьютерлеріне жеткілікті түрде қаражат жұмсалуда. Соның арқасында ауданның мектеп бітірушілері Қазақстан мен Ресейдің жоғары оқу орындарына көптеп түсуде. Ал бұлар Үржардың және еліміздің болашағы. Аудан экономикасының дамуы, жергілікті жердің мәдениеті мен спортының жедел дамуына әсер етуде. Тұрғындарға кеңінен танымал «Сонар», «Сельские зори», «Көңіл толқыны» ән-би ансамбілдері жұрт алғысын алуда. А. Найманбайұлы атындағы Мұражай аудан мақтанышы деп айтуға болады.

Белгілі адамдар

Жыл сайын аудан көлемінде «Жауқазын», «Тарбағатай – 2000» фестивалі жас дарындарды анықтау конкурсы өтіп тұрады. Бұған жеті мыңдай жас таланттар қатысады. Бұл өлкеде өзіндік тарихи бар қазіргі спорт түрлері де өте жақсы дамуда. Әрбір жылдарда әлем, Европа, бұрынғы Кеңес Одағы және Қазақстан чемпиондары түлеп ұшты. Егер айтар болсақ, Д. Тұрлыханов, Н. Яковлев, М. Майфат, Б. Қоңыратов, Г. Панина, Б. Битебаева, В. Камсулова және Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген тренер Қ, Дүйсенова. Ауданның олимпиадалық резерв мектебі, Қазақстан Республикасының, халықаралық жарыстарының, Азиялық және олимпиадалық ойындардың чемпиондары болған талай мықты спортсмендерді өсірді. Олардың ішінде: Д. Тұрлыханов, О. Яцкая, А. Иманбаев, Д. Баяхметов, А. Назаров, А. Шира, Е. Слямов Ш.Жоламанов және басқаларды айтуға болады. Олардың алтын және күміс медалдары Республикамызға әлемдік даңқ әкелді.

Үржар, Кеңес Одағының батыры В. Колесников және он сегіз Социалистік Еңбек ерінің шыққан аймағы. Аудан жұртшылығы шынайы құрметпен және мақтанышпен академик Л. Садықованы, Ұлттық техника университетінің ректоры, Қазақстан Республикасы ғылым Академиясының корресппондент мүшесі М. Смайыловты, Қазақстан Республикасы ғылым Академиясының корреспондент мүшесі, медицина ғылымының докторы С. Байжановты, генерал – лейтенант И. Артемовты, қазіргі уақыттың үлкен жазушыларының бірі, К. Жұмәділовты, оның әріптесі А. Сәдуақасұлы, сазгер С. Тұрысбековты, Г. Даукенованы айта алады.

Мақаншыдан шықан министр Мұхтар Құл-Мұхаммед.

Транспорт

Аудан жерімен республикалық маңызы бар

• Аягөз — Таскескен — Үржар — Мақаншы — Бақты,
• Мақаншы — Қабанбай — Достық,
• Мақаншы — Қамысқала — Бескөл
• Мақаншы — Үржар — Таскескен — Үшарал — Алматы автомобиль жолдары өтеді.

Жалпы, аудан аумағындағы автомобиль жолының ұзындығы 1504 км.