Қазақ рулары

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
20-шы ғасырдың басындағы Қазақстандағы үш жүздің таралуы: қызылмен Ұлы жүз, қызғылт сарымен Орта жүз, жасылмен Кіші жүз көрсетілген

Қазақ рулары — қазақ халқының негізін құраушы ру-тайпалар. Бір атадан өрбіген туыстас адамдардың жиынтығы.

Ұлы жүз: Жалайырлар (110 мың), Ошақты (20 мың), Дулаттар (250 мың), Суандар (30 мың), Албандар (81 мың), Қаңлылар (әдетте шанышқылымен қосып есептеледі) (50 мың), Сары үйсіндер (10 мың), Шапырашты (60 мың), Сіргелі (40 мың) және Ысты (45 мың). Шамамен XIX ғасырдың аяғында ұлы жүз халқы 700 мыңдай болса, 1989 – 2 милиондай болған. Дулат, Жалайыр және Суандарды ұлы жүздің саны көп рулары деп атауға болады.

Орта жүз: XIX ғасырдың аяғында 1 милион 300 мың болған, ал 1989 – 3.1 милион. Соның ішінде: Арғындар 510 мың, Наймандар 430 мың, Қыпшақтар 150 мың, Керейлер 110 мың, Уақтар 60 мың, Тарақты 10 мың және Қоңыраттар 45 мың. Орта жүздің ірі рулары деп Арғындар, Наймандар, Қыпшақтар және Керейлерді айтуға болады.

Кіші жүз: XIX ғасырдың аяғында 1 милион 100 мың адам болды. Кіші жүз үш бірлестіктен тұрады: Әліұлы, Байұлы және Жетіру. Соның ішінде Әлімұлы жалпы 350 мың, Әлімның рулары Шектілер 80 мың, Шөмекейлер 100 мың, Төртқара 60 мың, Кете 60 мың, Қаракесек 25 мың және Қарасақал 15 мың құрайды. Байұлының жалпы саны 550 мың. Байұлының ішінде: Адайлар 100 мың, Байбақтылар 40 мың, Беріштер 40 мың, Таздар 20 мың, Шеркештер 45 мың, Масқар 20 мың, Тана 25 мың, Қызылқұрт – 40 мың, Алтын – 30 мың, Жаппас – 50 мың, Ысық – 20 мың, Есентемір 20 мың, Алаша – 40 мың. Жетірудің жалпы саны 300 мың. Соның ішінде: Табын 80 мың, Жағалбайлы 70 мың, Керейт 33 мың, Тама – 45 мың, Телеу - 20 мың, Кердері 20 мың және Рамадан 5 мыңға жуық. 1989 жылы кіші жүз шамамен 1,4 милион адам болды. [1] Кіші жүздің ірі рулары деп Шөмекейлер мен Адайларды айтуға болады.

Саны 200 мыңнан асатын руларды қарасақ, жалпы қазақ халқындағы ең ірі рулар деп Арғын, Найман, Дулаттарды айтуға болады.

«Родоводта» бұл тұлғаға қатысты шежіре бар: Қазақ рулары

Деңгейлері[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Қазақ руларының 4 деңгейі бар:

  1. Бірінші деңгей (Ел) - Арғын, Найман және т.б. Барлығы 20 шақты ру.
  2. Екінші деңгей (Тайпа, округтік, уездік деңгей) - Қаракесек, Қуандық және т.б. Барлығы 200 шақты ру. Жарты немесе бір округ, уезді құрады. Сыртқы округті аға сұлтандар, ал уезді орыс уезд бастықтары басқарды.
  3. Үшінші деңгей (Ру, болыстық деңгей) - Керней, Қояншы тағай, Сарым, Қареке және т.б. Жарты, бір, екі болысты құрады. Болыс басқармасы басқарды.
  4. Төртінші деңгей (Ата, ауылық деңгей) - Жарты, бір, екі административты ауылды құрады. Ауыл старшындарымен, 1868 жылдан сон билермен басқарылды.

Ұлы жүз рулары[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Тайпа бірлестігі Үйсін руы
Тайпа[2] Албан ? Дулат + Ошақты + Суан + Шапырашты Ысты Сарыүйсін
Рулар
  1. Сары:
    1. Шоған
    2. Досалы
    3. Қожбанбет
    4. Жарты
    5. Алжан
    6. Құрман
    7. Айт
    8. Бозым
    9. Қыстық
  2. Шыбыл:
    1. Қоңырбөрік
    2. Қызылбөрік
  1. Ботбай
  2. жаныс
  3. сиқым
  4. шымыр
  1. аталық
  2. Байыл
  3. қоңыр
  4. тасжүрек
  1. байтүгей
  2. тоқарыстан
  3. бағыс
  4. сартай
  5. нартай
  1. айқым
  2. асыл
  3. екей
  4. еміл
  5. кебенек
  6. шыбыл
  1. ойық
  2. тiлiк
  1. Қалша
  2. Жақып


Тайпа Қаңлы Жалайыр + Сіргелі? Шанышқылы + Шақшам ?
Рулар
  1. қара қаңлы
  2. қызыл қаңлы
  3. қапсан қаңлы
  4. сары қаңлы
  1. Сырманақ:
    1. Ақбұйым
    2. арықтыным
    3. Байшегір
    4. балғалы
    5. қайшылы
    6. күшік
  2. Шуманақ:
    1. андас
    2. қалпе
    3. қарашапан
    4. мырза
    5. орақты
    6. сыпатай
  3. Бірманақ:
    1. сиыршы
  1. Байұлы
    1. айтбозым
    2. жаңабай
    3. елібай
    4. батыр
    5. қарабатыр
    6. шалдар
    7. жайдақ
    8. байжігіт
  2. Үштаңбалы ( Төрттаңбалы)
    1. тутаңбалы
    2. қайшылы
    3. кеңірдек (көңірдек)
  1. Құрбақа
    1. Балық
    2. Саңырау
    3. Мамыт
  2. Дархан
  3. Қырықсадақ
  4. Бектау
    1. Қырпық
    2. Арапшы
    3. Сырдым
  5. Жойсын
  6. Бағыс

Орта жүз рулары[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Тайпа[2] Арғын+ Қыпшақ Найман+ Қоңырат Керей Уақ
Рулар
  1. Мейрам
    1. Қуандық
    2. Сүйіндік
    3. Бегендік
    4. Шегендік
    5. Қаракесек
  2. Момын
    1. Атығай
    2. Бәсентиін
    3. Қанжығалы
    4. Қарауыл
    5. Тобықты
    6. Саржетім
    7. Шақшақ
  3. Тарақты (жиен)
  4. Жоғары шекті
  5. Төмен шекті
  1. құлан қыпшақ
  2. сарықыпшақ
  3. қытай қыпшақ
  4. қарақыпшақ
    1. қарабалық
    2. көлденең
    3. бұлтың
    4. ұзын
    5. торы
  1. Саржомарт (Ергенекті)
    1. Бура
    2. Қаратай
    3. Көкжарлы
  2. Төлегатай (Төлетай)
    1. Қаракерей
    2. Матай
    3. Садыр
    4. Төртуыл
  3. Терістаңбалы
    1. Бағаналы
    2. Балталы

Көтеншіден:

  1. Саңғыл
  2. Божбан
  3. Жетімдер
  4. Маңғытай
  5. Аманбай
  6. Жаманбай

Көктіңұлынан:

  1. Алғи
  2. Байлар
  3. Жандар
  4. Қаракөсе
  5. Құлшығаш
  6. Оразкелді
  7. Тоқболат


Тұрғақ[3][4]:

  1. Баба
  2. Тайшыбек
  3. Ораз
  4. Төртқара
  5. Бесқара
  6. Күбі
  7. Жолдыбай
  8. Жәпек

Абақ[5]:

  1. Жәнтекей
  2. Жәдік
  3. Шимойын
  4. Шұбарайғыр (Шыбарайғыр)
  5. Меркіт
  6. Шеруші
  7. Сарбас
  8. Молқы
  9. Ителі
  10. Қарақас (сидалы)
  11. Көнсадақ
  12. Жастабан
  13. Итемген

Ашамайлы[6]:

  1. Балта
  2. Тарышы
  3. Көшебе
  4. Сибан
  1. Сарман
  2. Шоға
  3. Еренші
  4. Байназар
  5. Баржақы
  6. Жансары
  7. Шәйкөз
  8. Бидалы

Кіші жүз рулары[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Тайпа бірлестігі Алшын Жетіру
Тайпа[2] Әлімұлы Байұлы
Рулар
  1. шекті
  2. қаракесек
  3. қарасақал
  4. кете
  5. төртқара
  6. шөмекей
  1. шеркеш
  2. адай
  3. алаша
  4. алтын
  5. байбақты
  6. беріш
  7. есентемір
  8. жаппас
  9. қызылқұрт
  10. масқар
  11. таз
  12. тана
  13. ысық
  1. тама
  2. Табын
  3. кердері
  4. керейіт
  5. телеу
  6. рамадан
  7. жағалбайлы

Ақсүйек[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Тайпа[2] Төре Қожа[7]
Рулар
  1. Абылай хан әулеті
  2. Әбілқайыр әулеті
  3. Бөкей әулеті
  4. Жәдік әулеті
  5. Қаратай әулеті
  1. Аққорған
  2. Қорасан
  3. Дуана
  4. Қарахан
  5. Бақсайыс қожа
  6. Қылышты қожа
  7. Сейт

Жүздерден тыс[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Тайпа[2] Төлеңгіт[7] Ноғай-Қазақ[8] Қияттар Қырғыз руы Қарақалпақ руы Сунақ
Рулар
  1. төре төлеңгіт[9]
  2. қалмақ төлеңгіт
  3. моңғол төлеңгіт
  4. сіргелі төлеңгіт
  1. қос таңбалы
  2. қояс
  3. қазан құлақ
  4. үйсін-ноғай
  1. Қайғақтық
  2. Сыйық
  3. Аташ
  4. Бессары
  5. Қалмырза-Тоқпан

Таңба және ұран[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ру Кіші ру Таңба Ұран
Ұлы жүз Kazakh Tamga 46.svg Нел
Қаңлы Kazakh Tamga 04.svg көсеу, Kazakh Tamga 05.svg шылбыр Байтерек
Жалайыр Kazakh Tamga 03.svg тарақ Бақтияр, Қабылан
Дулат Kazakh Tamga 02.svg дөңгелек, Kazakh Tamga 74.svg абақ Бақтияр
Сиқым Kazakh Tamga 04.svg, Kazakh Tamga 63.svg, Kazakh Tamga 64.svg Сиқым, Рысбек
Жаныс Kazakh Tamga 65.svg Жаныс, Төле
Ботбай Kazakh Tamga 64.svg Ботбай, Сәмен
Шымыр Kazakh Tamga 01.svg Шымыр, Қойгелді
Албан Kazakh Tamga 01.svg Райымбек
Суан Kazakh Tamga 09.svg
Сарыүйсін Kazakh Tamga 08.svg
Шапырашты Kazakh Tamga 13.svg ай, Kazakh Tamga 14.svg тумар, Kazakh Tamga 42.svg Қарасай
Ошақты Kazakh Tamga 07.svg тұмар Бақтияр
Ысты Kazakh Tamga 04.svg көсеу, Kazakh Tamga 05.svg шылбыр Жауатар
Ойық Kazakh Tamga 04.svg көсеу, Kazakh Tamga 17.svg көз
Тілік Kazakh Tamga 66.svg көсеу
Сіргелі Kazakh Tamga 10.svg сірге, Kazakh Tamga 11.svg қурай, Kazakh Tamga 12.svg, Kazakh Tamga 75.svg Туғаназ
Шанышқылы Kazakh Tamga 15.svg қол-таңба, Kazakh Tamga 16.svg Айырылмас
Орта жүз Kazakh Tamga 18.svg босаға
Арғын Kazakh Tamga 17.svg көз Ақжол, Қара қожа
Тарақты Kazakh Tamga 03.svg тарақ, Kazakh Tamga 24.svg Жауқашар
Жоғары шекті Kazakh Tamga 76.svg жоғары шекті
Төменгі шекті Kazakh Tamga 77.svg төменгі шекті
Найман Kazakh Tamga 22.svg шөміш, Kazakh Tamga 23.svg Қаптағай
Балталы Kazakh Tamga 71.svg балта
Бағаналы Kazakh Tamga 30.svg бағана, Kazakh Tamga 20.svg, Kazakh Tamga 73.svg
Бура Kazakh Tamga 81.svg
Қаракерей Kazakh Tamga 78.svg Қабанбай
Матай Kazakh Tamga 79.svg Бөрібай
Садыр Kazakh Tamga 02.svg, Kazakh Tamga 35.svg Алдияр
Қыпшақ Kazakh Tamga 19.svg қос әліп Айбас
Қоңырат Kazakh Tamga 18.svg босаға Алатау
Санғыл Kazakh Tamga 18.svg босаға Мулкамал
Уақ Kazakh Tamga 25.svg, Kazakh Tamga 20.svg, Kazakh Tamga 26.svg Жаубасар, Бармақ
Ергенекті Уақ Kazakh Tamga 75.svg ергенек, Kazakh Tamga 80.svg ай Алға
Керей Kazakh Tamga Tortkara.svg Қара Қожа
Ашамайлы Kazakh Tamga 20.svg ашамай Ошыбай
Абақ Kazakh Tamga 21.svg абақ Ошыбай
Кіші жүз
Байұлы
Адай Kazakh Tamga 27.svg садақ, Kazakh Tamga 28.svg оқ Бекет
Беріш Kazakh Tamga 36.svg, Kazakh Tamga 37.svg, Kazakh Tamga 06.svg, Kazakh Tamga 38.svg Ағатай
Алтын Kazakh Tamga 32.svg, Kazakh Tamga 33.svg Баймұрат
Жаппас Kazakh Tamga 41.svg түйе мойын, Kazakh Tamga 42.svg, Kazakh Tamga 20.svg, Kazakh Tamga 43.svg Баймұрат
Есентемір Kazakh Tamga 44.svg, Kazakh Tamga 45.svg Алдонғар
Таз Kazakh Tamga 55.svg, Kazakh Tamga 56.svg Бақай
Байбақты Kazakh Tamga 72.svg, Kazakh Tamga 02.svg, Kazakh Tamga 34.svg, Kazakh Tamga 35.svg Дауқара
Тана Kazakh Tamga 04.svg әліп, көсеу Тана
Масқар Қаратай
Алтыбас (Алаша) Kazakh Tamga 29.svg, Kazakh Tamga 30.svg, Kazakh Tamga 31.svg Байбарақ
Қызылқұрт Kazakh Tamga 04.svg, Kazakh Tamga 49.svg, Kazakh Tamga 19.svg, Kazakh Tamga 50.svg Жиембай
Шеркеш Kazakh Tamga 30.svg, Kazakh Tamga 44.svg, Kazakh Tamga 47.svg Шағырай
Ысық Kazakh Tamga 44.svg, Kazakh Tamga 45.svg Байтерек
Әлімұлы
Қарасақал Kazakh Tamga 47.svg, Kazakh Tamga 40.svg, Kazakh Tamga 48.svg Алдажар
Қаракесек Kazakh Tamga 18.svg, Kazakh Tamga 46.svg Ақбан
Төртқара Айыртау
Шекті Kazakh Tamga 61.svg, Kazakh Tamga 62.svg, Kazakh Tamga 13.svg Бақтыбай, Жанқожа
Шөмекей (Шөмен) Дөйт
Жетіру
Табын Kazakh Tamga 54.svg тостаған, Kazakh Tamga 57.svg тарақ, Kazakh Tamga 58.svg алып Тостаған
Тама Kazakh Tamga 19.svg көсеу, Kazakh Tamga 59.svg, Kazakh Tamga 05.svg Қарабура
Жағалбайлы Kazakh Tamga 39.svg балта, Kazakh Tamga 40.svg шеккіш Малатау
Телеу Kazakh Tamga 60.svg шылбыр, Kazakh Tamga 20.svg Тұлпар, Арғымак
Кердері Kazakh Tamga 53.svg тостаған Қожахмет
Керейіт Kazakh Tamga 51.svg шылбыр, Kazakh Tamga 52.svg Ақсақал, Ойтым
Рамадан Kazakh Tamga 54.svg шөміш Дулат, Қайғұлым
Жүзге кірмейді
Төре Kazakh Tamga 57.svg, Kazakh Tamga 70.svg Арқар, Абылай, Санқай
Қожа Kazakh Tamga 04.svg, Kazakh Tamga 69.svg
Төлеңгіт Kazakh Tamga 03.svgТарақ
Ноғай-Қазақ Kazakh Tamga 39.svg балта

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. ↑ В соцсетях подсчитали численность казахских родов: самый многочисленный - это Аргын.
  2. ↑ a b c d e Деление казахов на жузы: карта расселения, анализ. | BRIF Research Group BLOG - блог о маркетинговых исследованиях. Басты дереккөзінен мұрағатталған 26 ақпан 2013. Тексерілді, 21 ақпан 2013.
  3. ↑ ТҰРҒАҚ КЕРЕЙДІҢ БІР БҰТАҒЫ.
  4. ↑ Тұрғақ шежіресі. Зерттеулер және шежірелік деректер - Нұр-Сұлтан қаласы, Өрнек баспасы, 2020 ISBN 978-601-73-79-46-1
  5. ↑ {{cite web}} үлгісіндегі title= параметрін жазу керек. .
  6. ↑ http://suhbat.xalhar.net/kaz/forum.php?mod=viewthread&tid=169217&extra=page%3D1.
  7. ↑ a b М.М. Шибутов Казахское шежире.
  8. ↑ http://alashainasy.kz/shezhire/shejre---nogay-kazak-57448/
  9. ↑ http://e-history.kz/kz/contents/view/2001 Мұрағатталған 4 шілденің 2015 жылы.

Тағы қараңыз[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Сыртқы сілтемелер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Қазақ_рулары&oldid=3107095» бетінен алынған