Марракеш келісімі
Марракеш келісімі | |
---|---|
Зағиптар, көру қабілеті бұзылған немесе баспа басылымында басқа да мүгедектер үшін жарияланған шығармаларға қол жеткізуді жеңілдету туралы Марракеш шарты | |
Келісім түрі | Көпжақты |
Қол қойылды — болған жері |
28 маусым 2013 жыл Марракеш, Марокко |
Күшіне енді — шарты |
30 қыркүйек 2016 жыл 20 мемлекет ратификациялады |
Қол қойылды | 80[1] |
Қол қойғандар | 93 (27 ЕО мүше елдерін қоса алғанда 119 ел) |
Сақтаулы орны | Зияткерлік меншік жөніндегі дүниежүзілік ұйым |
Марракеш келісімі (ресми түрде Зағиптар, көру қабілеті бұзылған немесе баспа басылымында басқа да мүгедектер үшін жарияланған шығармаларға қол жеткізуді жеңілдету туралы Марракеш шарты) — Марракеште, Мароккода, 2013 жылдың 27 маусымында қабылданған Авторлық құқық туралы келісім.[2][3][4] Ол 2016 жылдың 30 маусымында күшіне енуі үшін қажетті ратификациялау немесе қосылу туралы 20 құжатты сақтауға тапсыруды қамтамасыз етті және үш айдан кейін, 2016 жылдың 30 қыркүйегінде күшіне енді. 2023 жылғы ақпандағы жағдай бойынша Шартта ДЗМҰ-ға мүше 119 мемлекетті қамтитын 93 Уағдаласушы Тарап бар, өйткені Еуропалық Одақ блок ретінде қосылды.[5][6]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Халықаралық шарт стандартты баспа материалдарына қол жеткізе алмайтын адамдар үшін "кітап аштығын" жеңуге бағытталған.[7] Дүниежүзілік зағиптар одағының бағалауы бойынша, Келісім күшіне енгенге дейін авторлық құқықпен қорғалған туындылардың 90%-дан астамы қол жетімді форматта жасалмаған; дамушы елдерде бұл сан жарияланған материалдардың шамамен 1%-на дейін төмендейді.[8][9]
Шартқа қол қойылғанға дейін елдердің үштен бірінен азы авторлық құқық иелерінің рұқсатынсыз мүмкіндігі шектеулі адамдардың туындыларды ортақ пайдалануына рұқсат беретін авторлық құқықтан шығаруды қарастырған.[10] Алайда, авторлық құқықтан осы ерекшеліктер болған кезде де, жекелеген елдер бір-бірімен материал алмаса алмады. Мысал ретінде Дүниежүзілік соқырлар одағы "мысалы, Испанияда 100000-ға жуық кітап бар, ал Аргентинада 25000-ға жуық кітап бар. Алайда Испанияның қол жетімді кітаптарын Аргентинаға немесе басқа испан тілді елдерге заңды түрде экспорттау мүмкін емес."[10] Сонымен қатар, авторлық құқықтан ерекшеліктер болған жерде, олар әрқашан табиғатта біркелкі бола бермейді. Америка Құрама Штаттарында чафи түзетуі бұрыннан бар, ол басқа нәрселермен қатар Зағиптар мен баспа мүмкіндіктері шектеулі адамдарға арналған ұлттық кітапхана қызметінің болуына мүмкіндік береді. Алайда, бұл Келісім күшіне енгенге дейін авторлық құқықтан босату бұрын жарияланған драмалық емес әдеби шығармаларға ғана қатысты болды.[11] Керісінше, Аустралияда келісімшартқа дейін барлық әдеби және драмалық шығармаларға қолданылатын авторлық құқықтардан ерекшеліктер болған.[12] Халықаралық шартты жасасудың мақсаты халықаралық шекаралар арқылы туындылардың барлық түрлерін бірлесіп пайдалануға ықпал ететін бірыңғай ережелер жиынтығын құру болды.[13]
Келісім
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Келісім көру қабілеті бұзылған адамдар үшін кітаптардың және басқа да авторлық құқықпен қорғалған туындылардың қол жетімді нұсқаларын жасауды жеңілдету үшін авторлық құқықты алып тастауға мүмкіндік береді. Ол осы қызмет түрлерін қамтитын және осындай материалдардың импорты мен экспортына рұқсат беретін авторлық құқықтан ішкі алып тастауды көздейтін шартты ратификациялайтын елдер үшін норманы белгілейді.
Марракештегі дипломатиялық конференцияның жабылуындағы жағдай бойынша алпыс үш ел келісімге қол қойды. Шарттың күшіне енуі үшін 20 мемлекет ратификациялауды талап етті; 20-шы ратификация 2016 жылдың 30 маусымында алынды және шарт 2016 жылдың 30 қыркүйегінде күшіне енді.[14][15]
Ратификация
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Үндістан бұл келісімді 2014 жылдың 24 шілдесінде ратификациялаған алғашқы ел болды.[16][17] 2018 жылдың 15 қазанындағы жағдай бойынша 80 ел шартқа қол қойды және 117 мемлекет оны ратификациялады.[18][19][1][20]
Еуропалық Одақ 2018 жылдың 1 қазанында барлық 28 мүшеге арналған шартты ратификациялады. Шарттың ережелері 2019 жылдың 1 қаңтарында бүкіл ЕО аумағында (Ұлыбританияны қоса алғанда) күшіне енді.[21]
Ұлыбритания ЕО-дан 2020 жылдың 31 қаңтарында кетті. Бірақ 2020 жылдың 31 желтоқсанына дейін ЕО шартын ратификациялаумен қамтылды. Ұлыбритания өзінің ратификациялау грамотасын 2020 жылдың 1 қазанында сақтауға тапсырды.[22] Бұл 2021 жылдың 1 қаңтарынан бастап Ұлыбританияның өзі Уағдаласушы Тарап болғанын білдірді.
2017 жылдың 20 қыркүйегінде ЕО комиссиясы Марракеш келісімі туралы директива мен қаулы шығарды, ол барлық 28 мүше мемлекеттің ұлттық заңнамасына енгізілуі керек еді; өзгерістер енгізу мерзімі-2018 жылдың 11 қазаны.[23] Мүше мемлекеттер 2018 жылдың соңында Шарт талаптарын орындау үшін өздерінің ұлттық заңдарын жаңартуы керек еді.[24] Бұл келісімшарт алғашқы қабылданғаннан кейін көп ұзамай басталған ұзақ және кейде қарама-қайшы процестен кейін болды. 2015 жылдың наурызында Еуропалық Одақ Кеңесі Еуропалық комиссияны ЕО шартын қабылдауды кешіктірді деп айыптады және комиссияны "қажетті заңнамалық ұсынысты дереу ұсынуға" шақырды.[25][26]
2019 жылдың 8 ақпанында Америка Құрама Штаттары келісімге ресми түрде қосылды.[27]
Шартты ратификациялаған елдер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]2023 жылдың 8 маусымына қарай дүние жүзіндегі 93 Уағдаласушы Тарап (119 ел) Марракеш келісімін ратификациялады немесе оған қосылды.[28]
Уағдаласушы Тарап | Қол қойды | Ратификация | Күшіне енді |
---|---|---|---|
Ауғанстан | Маусым 28, 2013 | Шілде 26, 2018 | Қазан 26, 2018 |
Аргентина | Мамыр 21, 2014 | Сәуір 1, 2015 | Қыркүйек 30, 2016 |
Армения | Маусым 1, 2022 | Қыркүйек 1, 2022 | |
Аустралия | Маусым 23, 2014 | Желтоқсан 10, 2015 | Қыркүйек 30, 2016 |
Аустрия | Маусым 25, 2014 | ||
Әзербайжан | Қыркүйек 24, 2018 | Желтоқсан 24, 2018 | |
Бангладеш | Қыркүйек 26, 2022 | Желтоқсан 26, 2022 | |
Барбадос | Ақпан 20, 2023 | Мамыр 20, 2023 | |
Беларусь | Шілде 22, 2020 | Қазан 22, 2020 | |
Бельгия | Маусым 25, 2014 | ||
Белиз | Қараша 9, 2018 | Ақпан 9, 2019 | |
Боливия | Наурыз 12, 2019 | Маусым 12, 2019 | |
Босния және Герцеговина | Маусым 28, 2013 | Қаңтар 20, 2021 | Сәуір 20, 2021 |
Ботсвана | Қазан 5, 2016 | Қаңтар 5, 2017 | |
Бразилия | Маусым 28, 2013 | Желтоқсан 11, 2015 | Қыркүйек 30, 2016 |
Буркина-Фасо | Маусым 28, 2013 | Шілде 31, 2017 | Қазан 31, 2017 |
Бурунди | Маусым 28, 2013 | ||
Кабо-Верде | Ақпан 22, 2019 | Мамыр 22, 2019 | |
Камбоджа | Маусым 28, 2013 | ||
Камерун | Маусым 28, 2013 | Қазан 5, 2021 | Қаңтар 5, 2022 |
Канада | Маусым 30, 2016 | Қыркүйек 30, 2016 | |
ОАР | Маусым 28, 2013 | Тамыз 19, 2020 | Қараша 19, 2020 |
Чад | Маусым 28, 2013 | ||
Чили | Маусым 28, 2013 | Мамыр 10, 2016 | Қыркүйек 30, 2016 |
Қытай | Маусым 28, 2013 | Ақпан 5, 2022 [29] | Мамыр 5, 2022 |
Колумбия | Маусым 28, 2013 | ||
Коморлар | Маусым 28, 2013 | Қаңтар 25, 2021 | Сәуір 25, 2021 |
Конго Республикасы | Маусым 28, 2013 | ||
Кук аралдары | Наурыз 19, 2019 | Маусым 19, 2019 | |
Коста-Рика | Маусым 28, 2013 | Қазан 9, 2017 | Қаңтар 9, 2018 |
Кот-д’Ивуар | Маусым 28, 2013 | ||
Кипр | Маусым 28, 2013 | ||
Чехия | Маусым 24, 2014 | ||
Конго Демократиялық Республикасы | Маусым 28, 2013 | Ақпан 19, 2016 | Қыркүйек 30, 2016 |
Дания | Маусым 28, 2013 | ||
Джибути | Маусым 28, 2013 | ||
Доминикан Республикасы | Маусым 28, 2013 | Маусым 5, 2018 | Қыркүйек 5, 2018 |
Эквадор | Мамыр 8, 2014 | Маусым 29, 2016 | Қыркүйек 30, 2016 |
Сальвадор | Қазан 11, 2013 | Қазан 1, 2014 | Қыркүйек 30, 2016 |
Эфиопия | Маусым 28, 2013 | Қараша 2, 2020 | Ақпан 2, 2021 |
Еуропа одағы | Сәуір 30, 2014 | Қазан 1, 2018 | Қаңтар 1, 2019 |
Финляндия | Маусым 20, 2014 | ||
Франция | Сәуір 30, 2014 | ||
Германия | Маусым 20, 2014 | ||
Гана | Маусым 28, 2013 | Мамыр 11, 2018 | Тамыз 11, 2018 |
Грекия | Сәуір 30, 2014 | ||
Гватемала | Маусым 2, 2014 | Маусым 29, 2016 | Қыркүйек 30, 2016 |
Гвинея | Маусым 28, 2013 | ||
Гаити | Маусым 28, 2013 | ||
Ватикан | Маусым 28, 2013 | ||
Гондурас | Наурыз 29, 2017 | Маусым 29, 2017 | |
Исландия | Желтоқсан 9, 2021 | Наурыз 9, 2022 | |
Үндістан | Сәуір 30, 2014 | Маусым 24, 2014 | Қыркүйек 30, 2016 |
Индонезия | Қыркүйек 24, 2013 | Қаңтар 28, 2020 | Сәуір 28, 2020 |
Иран | Маусым 27, 2014 | ||
Ирландия | Маусым 20, 2014 | ||
Израиль | Наурыз 21, 2016 | Қыркүйек 30, 2016 | |
Жапония | Қазан 1, 2018 | Қаңтар 1, 2019 | |
Иордания | Маусым 28, 2013 | Маусым 26, 2018 | Қыркүйек 26, 2018 |
Кения | Маусым 28, 2013 | Маусым 2, 2017 | Қыркүйек 2, 2017 |
Кирибати | Шілде 31, 2019 | Қазан 31, 2019 | |
Қырғызстан | Мамыр 15, 2017 | Тамыз 15, 2017 | |
Ливан | Маусым 28, 2013 | ||
Лесото | Сәуір 30, 2018 | Шілде 30, 2018 | |
Либерия | Қазан 6, 2016 | Қаңтар 6, 2017 | |
Лихтенштейн | Қыркүйек 22, 2021 | Желтоқсан 22, 2021 | |
Литва | Қыркүйек 27, 2013 | ||
Люксембург | Маусым 28, 2013 | ||
Малави | Шілде 14, 2017 | Қазан 14, 2017 | |
Малайзия | Наурыз 31, 2022 | Маусым 30, 2022 | |
Мали | Маусым 28, 2013 | Желтоқсан 16, 2014 | Қыркүйек 30, 2016 |
Маршалл аралдары | Ақпан 8, 2019 | Мамыр 8, 2019 | |
Мавритания | Маусым 28, 2013 | ||
Маврикий | Маусым 28, 2013 | Қаңтар 11, 2021 | Сәуір 11, 2021 |
Мексика | Маусым 25, 2014 | Шілде 29, 2015 | Қыркүйек 30, 2016 |
Моңғолия | Маусым 28, 2013 | Қыркүйек 23, 2015 | Қыркүйек 30, 2016 |
Черногория | Наурыз 8, 2022 | Маусым 8, 2022 | |
Марокко | Маусым 28, 2013 | Мамыр 15, 2019 | Тамыз 15, 2019 |
Мозамбик | Тамыз 22, 2013 | ||
Намибия | Тамыз 12, 2013 | ||
Непал | Маусым 28, 2013 | ||
Жаңа Зеландия | Қазан 4, 2019 | Қаңтар 4, 2020 | |
Никарагуа | Қаңтар 16, 2020 | Сәуір 16, 2020 | |
Нигерия | Маусым 28, 2013 | Қазан 4, 2017 | Қаңтар 4, 2018 |
Норвегия | Маусым 20, 2014 | Тамыз 31, 2021 | Қараша 30, 2021 |
Панама | Маусым 28, 2013 | Ақпан 10, 2017 | Мамыр 10, 2017 |
Парагвай | Маусым 28, 2013 | Қаңтар 20, 2015 | Қыркүйек 30, 2016 |
Перу | Маусым 28, 2013 | Ақпан 2, 2016 | Қыркүйек 30, 2016 |
Филиппин | Желтоқсан 18, 2018 | Наурыз 18, 2019 | |
Польша | Маусым 24, 2014 | ||
Катар | Қазан 24, 2018 | Қаңтар 24, 2019 | |
Корея Республикасы | Маусым 26, 2014 | Қазан 8, 2015 | Қыркүйек 30, 2016 |
Молдова | Маусым 28, 2013 | Ақпан 19, 2018 | Мамыр 19, 2018 |
Ресей | Ақпан 8, 2018 | Мамыр 8, 2018 | |
Руанда | Қазан 25, 2021 | Қаңтар 25, 2022 | |
Сент-Люсия | Маусым 11, 2020 | Қыркүйек 11, 2020 | |
Сент-Винсент және Гренадиндер | Қыркүйек 5, 2016 | Желтоқсан 5, 2016 | |
Сан-Марино | Маусым 2, 2020 | Қыркүйек 2, 2020 | |
Сан-Томе және Принсипи | Маусым 28, 2013 | Қазан 15, 2020 | Қаңтар 15, 2021 |
Сауд Арабиясы | Қараша 21, 2018 | Ақпан 21, 2019 | |
Сенегал | Маусым 28, 2013 | ||
Сербия | Ақпан 24, 2020 | Мамыр 24, 2020 | |
Сьерра-Леоне | Маусым 28, 2013 | ||
Сингапур | Наурыз 30, 2015 | Қыркүйек 30, 2016 | |
Словения | Мамыр 16, 2014 | ||
Шри-Ланка | Қазан 5, 2016 | Қаңтар 5, 2017 | |
Судан | Маусым 28, 2013 | ||
Швейцария | Маусым 28, 2013 | Ақпан 11, 2020 | Мамыр 11, 2020 |
Сирия | Қараша 22, 2013 | ||
Тәжікстан | Ақпан 27, 2019 | Мамыр 27, 2019 | |
Тайланд | Қаңтар 28, 2019 | Сәуір 28, 2019 | |
Того | Маусым 28, 2013 | ||
Тринидад және Тобаго | Қазан 4, 2019 | Қаңтар 4, 2020 | |
Тунис | Маусым 28, 2013 | Қыркүйек 7, 2016 | Желтоқсан 7, 2016 |
Түркия | Қараша 1, 2013 | ||
Түрікменстан | Қазан 15, 2020 | Қаңтар 15, 2020 | |
Уганда | Маусым 28, 2013 | Сәуір 23, 2018 | Шілде 23, 2018 |
Украина | Маусым 8, 2023 | Қыркүйек 8, 2023 | |
БАӘ | Қазан 15, 2014 | Қыркүйек 30, 2016 | |
Ұлыбритания | Маусым 28, 2013 | Қазан 1, 2020 | Қаңтар 1, 2021 |
Танзания | Сәуір 8, 2020 | Шілде 8, 2020 | |
АҚШ | Қазан 2, 2013 | Ақпан 8, 2019 | Мамыр 8, 2019 |
Уругвай | Маусым 28, 2013 | Желтоқсан 1, 2014 | Қыркүйек 30, 2016 |
Өзбекстан | Наурыз 7, 2022 | Маусым 7, 2022 | |
Вануату | Мамыр 6, 2020 | Тамыз 6, 2020 | |
Венесуэла | Қазан 2, 2019 | Қаңтар 2, 2020 | |
Вьетнам | Желтоқсан 6, 2022 | Наурыз 6, 2023 | |
Зимбабве | Қазан 2, 2013 | Қыркүйек 12, 2019 | Желтоқсан 12, 2019 |
Қазақстан | 1 қаңтар, 2024 жыл |
Қазақстан
[өңдеу | қайнарын өңдеу]2023 жылдың 10 шілдесінде Қазақстан Марракеш шартына және Өнеркәсіптік үлгілерді халықаралық тіркеу туралы Гаага келісіміне қосылу жөніндегі жұмыс бастады.[30]
2023 жылдың 11 қыркүйегінде ҚР Әділет министрі Азамат Есқараев Қазақстанның Марракеш шартына қосылуы зағиптар мен көру қабілеті бұзылған адамдардың кітаптарға, журналдарға, оқу материалдарына қолжетімділігін кеңейтетінін, олардың қоғамның мәдени және әлеуметтік өміріне тең қолжетімділікті қамтамасыз ететінін атап өтті. Сондай-ақ қол жетімді форматтарда жасалған жұмыстардың көшірмелерін халықаралық алмасуға мүмкіндік беретінін айтты.[31]
2023 жылдың 8 қарашасында Әділет министрлігінің баспасөз хатшысы Талғат Уәли 2024 жылы Қазақстандағы көру қабілеті бұзылған жандардың жарияланған туындыларға қол жеткізуін жеңілдету жөніндегі Марракеш келісіміне қосылатыны туралы хабарлады. Зияткерлік меншікті қорғауға қатысты министрлік ресми өкілінің айтуынша биылғы жылдың басынан бері әділет органдары тауар белгілерін заңсыз пайдаланудың 92 фактісі тіркеліп, жалпы құны 45 миллион теңгеден асатын 24 мың контрафактілік өнім анықталғанын атап өтті. Министрлік тарапынан зияткерлік меншік құқықтарын қорғау және қамтамасыз ету бойынша уәкілетті орган ретінде осы саладағы құқық бұзушылықтардың жолын кесу бойынша жұмыстарды жалғастыра беретінін айтты.[32]
Бастамалар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]2014 жылы құрылған қол жетімді кітаптар консорциумы (ABC) "Марракеш келісімінің мақсаттарына нақты қол жеткізу үшін мүмкін болатын бастамалардың бірі"ретінде ойластырылған.[33] ABC бүкіл әлем бойынша қол жетімді форматтағы кітаптардың санын көбейтуге тырысады – мысалы, Брайль, аудио және үлкен шрифт – және оларды зағиптарға, нашар көретіндерге немесе теруге қабілетсіз басқа себептерге қол жетімді етеді.
Сыртқы сілтемелер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ a b WIPO-Administered Treaties.
- ↑ Summary of the Marrakesh Treaty to Facilitate Access to Published Works for Persons Who Are Blind, Visually Impaired, or Otherwise Print Disabled (MVT) (2013) (ағыл.).
- ↑ Diplomatic Conference to Conclude a Treaty to Facilitate Access to Published Works by Visually Impaired Persons and Persons with Print Disabilities. World Intellectual Property Organization (28 June 2013).
- ↑ Between the lines: Blind people defeat lobbyists in a tussle about copyright (20 July 2013).
- ↑ Marrakesh Treaty to Facilitate Access to Published Works for Persons Who Are Blind, Visually Impaired or Otherwise Print Disabled (ағыл.).
- ↑ Summary of the Marrakesh Treaty to Facilitate Access to Published Works for Persons Who Are Blind, Visually Impaired, or Otherwise Print Disabled. World Intellectual Property Organization.
- ↑ Kaminski, Margot E.; Yanisky-Ravid, Shlomit (2014). "The Marrakesh Treaty For Visually Impaired Persons: Why A Treaty Was Preferable To Soft Law". University of Pittsburgh Law Review 75 (3): 259. doi:10.5195/lawreview.2014.338. ISSN 0041-9915.
- ↑ Ending the book famine : The Marrakesh Treaty. The International Agency for the Prevention of Blindness.
- ↑ Marrakesh Treaty. World Blind Union.
- ↑ a b The World Blind Union Guide to the Marrakesh Treaty — World Blind Union. — P. 13.
- ↑ Understanding the Marrakesh Treaty Implementation Act. United States Copyright Office.
- ↑ Marrakesh Treaty implementation options paper. Attorney-General's Department (1 қараша 2014).
- ↑ The Marrakesh Treaty – Helping to end the global book famine (PDF). WIPO (2015).
- ↑ Canada's Accession to Marrakesh Treaty Brings Treaty into Force, WIPO Press Release, June 30, 2016, http://www.wipo.int/pressroom/en/articles/2016/article_0007.html, retrieved July 6, 2016
- ↑ David Hammerstein. Marrakesh Treaty: Day 1.
- ↑ India ratifies Marrakesh Treaty for visually impaired (2 шілде 2014).
- ↑ TREATY/MARRAKESH/1: [Marrakesh Treaty] Ratification by the Republic of India.
- ↑ https://www.wipo.int/treaties/en/notifications/marrakesh/treaty_marrakesh_95.html
- ↑ Marrakesh Treaty to Facilitate Access to Published Works for Persons Who Are Blind, Visually Impaired or Otherwise Print Disabled (24 February 2020).
- ↑ TREATY/MARRAKESH/45: [Marrakesh Treaty] Ratification by the European Union.
- ↑ @WIPO (October 1, 2018). "European Union 🇪🇺 joins the "books for blind" 📚 #MarrakeshTreaty, now covering 70 countries across the globe:…" (Tweet). Archived from the original on August 21, 2019. Retrieved July 19, 2019 – via Twitter.
- ↑ TREATY/MARRAKESH/75: [Marrakesh Treaty Ratification by the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland].
- ↑ Implementation of the Marrakesh Treaty in EU law (6 November 2019).
- ↑ European Blind Union The Marrakesh Treaty.
- ↑ Marrakesh in the EU: facing the excuses and delay tactics after Council statement. IP Policy Committee blog. TransAtlantic Consumer Dialogue (7 April 2015).
- ↑ Proposal for a Council Decision on the conclusion, on behalf of the European Union, of the Marrakesh Treaty to Facilitate Access to Published Works for Persons who are Blind, Visually Impaired, or Otherwise Print Disabled — Guidance for further work. Council of the European Union.
- ↑ USA Joins Marrakesh Treaty as 50th Member (ағыл.).
- ↑ WIPO-Administered Treaties (ағыл.).
- ↑ TREATY/MARRAKESH/87: [Marrakesh Treaty] Ratification by the People's Republic of China.
- ↑ ҚР Әділет министрлігі Қазақстан Марракеш шартына және Өнеркәсіптік үлгілерді халықаралық тіркеу туралы Гаага келісіміне қосылу жөніндегі жұмыс бастады (қаз.). Тексерілді, 9 қараша 2023.
- ↑ ҚР Әділет министрлігі Көру қабілеті бұзылған азаматтарға кітаптардың қолжетімділігі артады (қаз.). Тексерілді, 9 қараша 2023.
- ↑ ҚР Әділет министрлігі ҚР Әділет министрлігінің ресми өкілі Талғат Уәли БАҚ өкілдеріне арналған брифинг өткізді (қаз.). Тексерілді, 9 қараша 2023.
- ↑ Bright days ahead for blind learners (ағыл.) (10 January 2021).