Османлы сұлтандарының тізімі
| Османлы мемлекетінің сұлтаны | |
|---|---|
| түр. Osmanlı Devleti'nin sultanı | |
|
Империялық | |
 Османлы мемлекеті сұлтанының байрағы | |
 I Османнан VI Мехметке дейінгі османлы сұлтандары | |
| Алғашқы сұлтаны | I Осман (1299-1326) |
| Соңғы сұлтаны | VI Мехмет (1918-1922) |
| Лауазым пайда болды | 27 шілде 1299 жыл |
| Лауазым ыдыратылды | 1 қараша 1922 жыл |
| Резиденциялар | |
Османлы мемлекетінің сұлтаны — Османлы мемлекетінің басшысы, Османлы әскерінің бас қолбасшысы.
Османлылардың ата-тегі оғыздардың қайы тайпасынан шығады. Бұл тайпа XIII ғасырдағы моңғол шапқыншылығынан құтылып, Анадолыға көшеді. Тайпаның басшылары осында әскер жинап жатқан хорезмшаһ Жалаладдин Мәңгібердінің (1199-1231) қызметінде болады. Кейінірек Ертұғрыл бей (1198-1281) бастаған тайпаның бір бөлігі Анадолы Селжұқ Мемлекетіне көшеді. Селжұқтардың сол кездегі сұлтаны I Алаеддин Кейкұбат (1192-1237) Ертұғрылға Анадолыдағы Сөгүт қаласын сыйлайды. Осы қалада Ертұғрыл ұлы I Осман 1299 жылы Османлы Бейлігінің негізін қалайды.
I Осман (1258-1326) және оның баласы Орхан (1288-1359) Анадолыдағы әжептәуір жерді басып алады.
I Мұрат (1326-1389) өз әкесі мен атасының жаулауларын жалғастырады. Бұл жетістіктерді пайдаланып, ол 1383 жылы өзіне «сұлтан» деген атақ алды. Ол 15 маусым 1389 жылы Косово шайқасында серб серісі Милош Обиличтің қолынан қаза тапты.
I Баязит (1357-1403) небәрі 13 жыл ішінде (1389-1402) мемлекеттің аумағын екі жарым есе ұлғайтты. Бұл оның шешімді тез қабылдауы мен оның әскерінің шапшаң жылжуының әсері. Осыған байланысты ол «Шапшаң» деген лақап атымен әйгілі. Шапшаң Сұлтан Баязит тек бір ғана шайқаста жеңілді: Анкара шайқасында. Бұл жеңіліс ел ішінде өзара соғысты туғызды. Сұлтанаралық заманында I Баязиттің ұлдары Иса, Мұса, Сүлеймен және Мехмет арасында соғыс болды. Сұлтанаралықтан Мехмет шаһзада жеңімпаз болып шықты.
I Мехмет (1387-1421) сұлтанаралықтан әбден әлсіреген мемлекетті қайта қалпына келтірді. Замандастар бұл сұлтанды әділ, момын, бейбітшіл және білімді деп сипаттайды.
II Мұрат (1404-1451) өте қайратты билеуші болды. Оның тұсында османлылар өзінің ескі иеліктерін қайтарып алды. Елде мешіттер салынды, өнер өрледі, ғылым дамыды және мәдениет өркендеді.
II Мехмет (1432-1481) 1453 жылы Шығыс Рим империясының елордасы Константинополь қаласын жаулап алып, империяны толығымен жояды. Осыдан бастап ол «Жаулаушы» лақап атымен танымал болады. Константинопольмен шектелмей, Еуропаның басқа да жерлерін жаулауға кіріседі. Бірақ оның жасы мен денсаулығы оның көптеген жоспарларына кедергі болды. Жаулаушы Сұлтан Мехмет 1481 жылы ол Гебза қаласында мерт болды. Өзі салған Фатих мешітінде жерленді.
I Сәлім (1447-1512) 1517 жылы Мысырдағы мәмлүктердің мемлекетін жояды. Өзінің қатал саясаты үшін ол «Жауыз» атанды. Сол жылы Жауыз Сұлтан Сәлім өзіне «Халиф» атағын алады. Енді бұл атақ келесі османлы сұлтандарының да атағы болады. Осылайша Ұлы Османлы Мемлекеті «Халифат» атанады. I Сәлім өзінің бар-жоғы 8 жылдық (1512-1520) билік жүргізген заманында Күрдістанды, Шамды, Мысырды, Алжирді, Мекке мен Мединені жаулап алды.
I Сүлеймен (1494-1566) 1526 жылы Мохач шайқасында 55-60 мыңдық әскерімен мажарлар мен чехтердің 38-41 мыңдық әскерін толығымен жеңеді. Соғыс барысында Мажарстан мен Аустрияның патшасы II Лайош батпаққа батып мерт болады. Соғыстың нәтижесінде османлылардың Еуропадағы беделі артты. I Сүлеймен өзінің 46 жылдық (1520-1566) билік жүргізген заманында Славонияны, Мажарстанды, Молдованы, Иракты, Бахрейнді, Ливияны, Тунисті, Босния және Герцеговинаны жаулап алды. I Сүлейменнің тұсында османлылардың қуаты шарықтауының шыңына жетті. Сұлтан 7 қыркүйек 1566 жылы Сигетвар шайқасында қаза табады. Бірнеше аптадан кейін оны Сүлеймение мешітінде жерлейді.
II Сәлімнің (1524-1574) тұсында османлылар Кипр аралы мен Арабия түбегін толығымен жаулады.
III Мұрат (1546-1595) өз сұлтандығының басында сефевидтерге қарсы жорыққа шығып, нәтижесінде 1579 жылы Грузия мен Әзірбайжанды, ал 1580 жылы Каспий теңізінің оңтүстік-батыс жағалауын жаулап алды. 1590 жылы Константиние келісімі бойынша Ұлы Османлы Мемлекетіне Тебриз, Күнгей Кавказ, Күрдістан, Луристан және Хузестан қарады.
III Мехмет (1568-1603) 1596 жылы Мажарстанға жорық жасады. Хачова шайқасында 100-мыңдық османлы әскері 90-мыңдық габсбург әскерін талқандады. Османлылар аустриялық артиллерияны жойып, Мажарстанның көптеген бекіністерін өзіне қаратты.
III Мехметтен кейін Ұлы Османлы Мемлекеті тоқырау кезенін бастан кешті. I Ахметтен (1590-1617) VI Мехметке (1861-1926) дейінгі сұлтандар елдің ыдырауын тоқтата алмады. Сұлтандардың көбі мемлекеттік істерге араласпай, өздерінің гаремдерінде көңіл көтеріп, араққа салынды. Нағыз билік көбінесе сұлтандардың садрағзамдары, күңдері мен әтектеріне тиесілі болды. Олар билік үшін тартыста бір-бірін аямай, қастық ойлап, сұлтандарға қарсы қойып, өлім жазасына кестірткізіп, билікке жетіп жүрді.
VI Мехмет 1922 жылы тақтан безіп, елден біржолата кетеді. Осылайша Ұлы Османлы Мемлекетінің тарихы аяқталады, ал жаңа түріктердің тарихы басталады. 1923 жылдың 29 қазанында халифаттың басты ізбасары Түркия Республикасы құрылды.
Османлы сұлтандарының тізімі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
.jpg)
Тағы қараңыз
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Библиография
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- As̜iroğlu Orhan Gâzi Son halife, Abdülmecid — Istanbul: Burak Yayınevi, 1992. — ISBN 978-9757645177.
- Duran Tülay Padişah Portreleri (Portraits of the Ottoman Empire's Sultans) — Sirkeci: Association of Historical Research and Istanbul Research Centre, 1999. — ISBN 978-9756926079.
- Findley Carter V. The Turks in World History — New York: Oxford University Press US, 2005. — ISBN 978-0-19-517726-8.
- Glazer Steven A. Chapter 1: Historical Setting // A Country Study: Turkey — 5th. — Washington, D.C.: Federal Research Division of the Library of Congress, 1996. — ISBN 978-0-8444-0864-4.
- Kafadar Cemal Between Two Worlds: The Construction of the Ottoman State — Berkeley, CA: University of California Press, 1996. — ISBN 978-0-520-20600-7.
- Karateke Hakan T. Who is the Next Ottoman Sultan? Attempts to Change the Rule of Succession during the Nineteenth Century // Ottoman Reform and Muslim Regeneration: Studies in Honour of Butrus Abu-Manneb — London: I. B. Tauris, 2005. — ISBN 978-1-85043-757-4.
- d'Osman Han Nadine Sultana The Legacy of Sultan Abdulhamid II: Memoirs and Biography of Sultan Selim bin Hamid Han — Santa Fe, NM: Sultana Pub, 2001.
- Peirce Leslie P. The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire — New York: Oxford University Press US, 1993. — ISBN 978-0-19-508677-5.
- Quataert Donald The Ottoman Empire, 1700–1922 — 2nd. — Cambridge University Press, 2005. — ISBN 978-0-521-83910-5.
- Stavrides Theoharis The Sultan of Vezirs: The Life and Times of the Ottoman Grand Vezir Mahmud Pasha Angelović (1453–1474) — Leiden: Brill Publishers, 2001. — ISBN 978-90-04-12106-5.
- Sugar Peter F. Southeastern Europe under Ottoman Rule, 1354–1804 — 3rd. — Seattle: University of Washington Press, 1993. — ISBN 978-0-295-96033-3.
- Toprak Binnaz Islam and Political Development in Turkey — Leiden: Brill Publishers, 1981. — ISBN 978-90-04-06471-3.
- Uğur Ali Mavi Emperyalizm — Istanbul: Çatı Publishing, 2007. — ISBN 978-975-8845-87-3.
- Toynbee Arnold J. The Ottoman Empire's Place in World History // The Ottoman State and Its Place in World History — Leiden: Brill Publishers, 1974. — Vol. 11. — ISBN 978-90-04-03945-2.