Нигер: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
ш →‎Дереккөздер: clean up, replaced: {{Countries of Africa}} → {{Африка елдері}} using AWB
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол: 1-жол:
{{Мемлекет
{{Infobox Country or territory
|Қазақша атауы = Нигер Республикасы
|native_name = ''République du Niger''
|Шынайы атауы = {{lang-fr|République du Niger}}
|conventional_long_name = |common_name = Нижер
|image_flag = Flag of Niger.svg
|Септік = Нигер
|image_coat =Coat_of_arms_of_Niger.svg
|Елтаңба =
|image_map = LocationNiger.svg
|Байрақ = Coat of Arms of Niger.svg
|Ұраны = Fraternité, travail, progrès
|national_motto = "Fraternité, Travail, Progrès"{{nbsp|2}}<small>([[Француз тілі]])<br />"Бауырмалдық, Еңбек, Прогресс"</small>
|national_anthem = ''[[La Nigerienne]]''
|Әнұранның аты = La Nigérienne
|Аудио =
|official_languages = [[Француз тілі]]
|capital = [[Ниамей]]
|lat_dir = N |lat_deg = 17|lat_min = 26 |lat_sec = 0
|lon_dir = E |lon_deg = 9|lon_min = 22 |lon_sec = 0
|latd=13 |latm=32 |latNS=N |longd=2 |longm=05 |longEW=E
|largest_city = Ниамей
|region = NE
|CoordScale = 8000000
|government_type = [[Парламенттік демократия]]
|leader_title1 = Президент
|Картада = Location Niger AU Africa.svg
|карта тақырыбы =
|leader_title2 = [[List of Prime Ministers of Niger|Prime Minister]]
|leader_name1 = [[Tandja Mamadou]]
|Картада2 =
|leader_name2 = [[Ali Badjo Gamatié]]
|Үкімет түрі = [[Президенттік республика]]
|area_rank = 22nd
|Құрылды =
|Тәуелсіздік күні = [[3 тамыз]] [[1960 жыл]]
|area_magnitude = 1 E12
|Тәуелсіздігін алды = [[Франция]]дан
|area = 1,267,000
|areami² = 489,189 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]-->
|Тілі = [[француз тілі]]
|percent_water = 0.02
|Мемлекеттік діні =
|Астанасы = [[Ниамей]]
|population_estimate = 13,957,000
|Ірі қалалары = Ниамей, [[Зиндер (қала)|Зиндер]], [[Маради]]
|population_estimate_rank = 64th
|Басшы қызметі = [[Нигер елбасылар тізімі|Президенті]]<br />[[Нигер премьер-министрлер тізімі|Премьер-министрі]]
|population_estimate_year = шілде 2005
|Басшылары = [[Махамаду Иссуфу]]<br />[[Бриги Рафини]]
|population_census =
|Жер аумағы = 1 267 000
|population_census_year =
|Жер аумағы бойынша орны = 21-ші
|population_density = 11
|Судың үлесі = 0,02
|population_densitymi² = 28 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]-->
|Этнохороним =
|population_density_rank = 206th
|GDP_PPP = $10.951 billion
|Жұрты = 20 672 987
|Халық саны бойынша орны = 61-ші
|GDP_PPP_rank = 132nd
|GDP_PPP_year = 2005
|Сарап жылы = 2016
|Санақ бойынша халық саны = 17 138 707
|GDP_PPP_per_capita = $872
|Санақ жылы = 2012
|GDP_PPP_per_capita_rank = 171st
|Халық тығыздығы = 12,1
|sovereignty_type = [[Тәуелсіздік]]
|Тығыздық бойынша орны =
|sovereignty_note = [[Франция]]дан
|established_event1 = Declared
|ЖІӨ =
|ЖІӨ сараптаған жылы =
|established_date1 = [[3 тамыз]] [[1960]]
|HDI = {{increase}} 0.311
|ЖІӨ бойынша орны =
|Жан басына шаққандағы ЖІӨ =
|HDI_rank = 177th
|Жан басына шаққандағы ЖІӨ бойынша орны =
|HDI_year = 2004
|ЖІӨ (АҚТ) = 23,475&nbsp;млрд.<ref name="imf">{{cite web|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=81&pr.y=10&sy=2018&ey=2018&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=692&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Report for Selected Country Groups and Subjects (PPP valuation of country GDP)|publisher=IMF|accessdate=14 November 2018}}</ref>
|HDI_category = <font color="#e0584e">low</font>
|ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2018
|currency = [[CFA franc]]
|currency_code = XOF
|ЖІӨ (АҚТ) орны = 140-шы
|Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = 1,213<ref name="IMF 2017">[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2017/02/weodata/weorept.aspx?sy=2017&ey=2017&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=55&pr1.y=9&c=512%2C946%2C914%2C137%2C612%2C546%2C614%2C962%2C311%2C674%2C213%2C676%2C911%2C548%2C193%2C556%2C122%2C678%2C912%2C181%2C313%2C867%2C419%2C682%2C513%2C684%2C316%2C273%2C913%2C868%2C124%2C921%2C339%2C948%2C638%2C943%2C514%2C686%2C218%2C688%2C963%2C518%2C616%2C728%2C223%2C836%2C516%2C558%2C918%2C138%2C748%2C196%2C618%2C278%2C624%2C692%2C522%2C694%2C622%2C142%2C156%2C449%2C626%2C564%2C628%2C565%2C228%2C283%2C924%2C853%2C233%2C288%2C632%2C293%2C636%2C566%2C634%2C964%2C238%2C182%2C662%2C359%2C960%2C453%2C423%2C968%2C935%2C922%2C128%2C714%2C611%2C862%2C321%2C135%2C243%2C716%2C248%2C456%2C469%2C722%2C253%2C942%2C642%2C718%2C643%2C724%2C939%2C576%2C644%2C936%2C819%2C961%2C172%2C813%2C132%2C726%2C646%2C199%2C648%2C733%2C915%2C184%2C134%2C524%2C652%2C361%2C174%2C362%2C328%2C364%2C258%2C732%2C656%2C366%2C654%2C734%2C336%2C144%2C263%2C146%2C268%2C463%2C532%2C528%2C944%2C923%2C176%2C738%2C534%2C578%2C536%2C537%2C429%2C742%2C433%2C866%2C178%2C369%2C436%2C744%2C136%2C186%2C343%2C925%2C158%2C869%2C439%2C746%2C916%2C926%2C664%2C466%2C826%2C112%2C542%2C111%2C967%2C298%2C443%2C927%2C917%2C846%2C544%2C299%2C941%2C582%2C446%2C474%2C666%2C754%2C668%2C698%2C672&s=PPPPC&grp=0&a= World Economic Outlook Database, January 2018], [http://www.imf.org/external/ns/cs.aspx?id=28 International Monetary Fund]. Database updated on 12 April 2017. Accessed on 21 April 2017.</ref>
|country_code = NER
|Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 183-ші
|time_zone = [[West Africa Time|WAT]]
|ЖІӨ (номинал) = 9,869&nbsp;млрд.<ref name="GDP IMF">{{cite web|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=81&pr.y=10&sy=2018&ey=2018&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=692&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a=|title=World Economic Outlook Database. Report for Selected Countries and Subjects|last=|first=|date=17 April 2018|website=|publisher=International Monetary Fund|archive-url=|archive-date=|dead-url=|access-date=}}</ref>
|utc_offset = +1
|ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2018
|time_zone_DST = ''not observed''
|ЖІӨ (номинал) бойынша орны = 136-шы
|utc_offset_DST = +1
|Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = 510<ref>[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=62&pr.y=9&sy=2017&ey=2017&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512%2C946%2C914%2C137%2C612%2C546%2C614%2C962%2C311%2C674%2C213%2C676%2C911%2C548%2C193%2C556%2C122%2C678%2C912%2C181%2C313%2C867%2C419%2C682%2C513%2C684%2C316%2C273%2C913%2C868%2C124%2C921%2C339%2C948%2C638%2C943%2C514%2C686%2C218%2C688%2C963%2C518%2C616%2C728%2C223%2C836%2C516%2C558%2C918%2C138%2C748%2C196%2C618%2C278%2C624%2C692%2C522%2C694%2C622%2C142%2C156%2C449%2C626%2C564%2C628%2C565%2C228%2C283%2C924%2C853%2C233%2C288%2C632%2C293%2C636%2C566%2C634%2C964%2C238%2C182%2C662%2C359%2C960%2C453%2C423%2C968%2C935%2C922%2C128%2C714%2C611%2C862%2C321%2C135%2C243%2C716%2C248%2C456%2C469%2C722%2C253%2C942%2C642%2C718%2C643%2C724%2C939%2C576%2C644%2C936%2C819%2C961%2C172%2C813%2C132%2C726%2C646%2C199%2C648%2C733%2C915%2C184%2C134%2C524%2C652%2C361%2C174%2C362%2C328%2C364%2C258%2C732%2C656%2C366%2C654%2C734%2C336%2C144%2C263%2C146%2C268%2C463%2C532%2C528%2C944%2C923%2C176%2C738%2C534%2C578%2C536%2C537%2C429%2C742%2C433%2C866%2C178%2C369%2C436%2C744%2C136%2C186%2C343%2C925%2C158%2C869%2C439%2C746%2C916%2C926%2C664%2C466%2C826%2C112%2C542%2C111%2C967%2C298%2C443%2C927%2C917%2C846%2C544%2C299%2C941%2C582%2C446%2C474%2C666%2C754%2C668%2C698%2C672&s=NGDPDPC&grp=0&a= World Economic Outlook Database, April 2018], International Monetary Fund. Accessed on 17 April 2018.</ref>
|cctld = [[.ne]]
|Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 179-шы
|calling_code = 227
|footnotes =
|АДИ = {{өсім}} 0,354<ref>/http://hdr.undp.org/en/2018-update</ref>
|АДИ жылдық есебі = 2018
|АДИ бойынша орны = 189-шы
|АДИ деңгейі = <span style="color:#e0584e">төмен</span>
|Әуе компаниясы =
|Валютасы = КФА франкы
|Интернет үйшігі = [[.ne]]
|ISO =
|Телефон коды = 227
|Уақыт белдеуі =
|Түсініктемелер =
}}
}}
'''Нигер''' ({{lang-fr|Niger}} {{Audio-IPA|Fr-Niger.ogg|[niˈʒɛʁ]}}), ресми — '''Нигер Республикасы''' ({{lang-fr|République du Niger}}) — Батыс Африкадағы мемлекет. Жер аумағы – 1267 мың км². Халқы 10,1 млн. (2000). Жергілікті тұрғындары хаусалар 4,2 млн., джерма 2,3 млн., фульбелер 1,3 млн-ға жуық, туарегтер 900 мың, канурилер 800 мың. Олардан басқа тубулер, сонгаилар, гурмалар қоныстанған. Елде 50 мың сириялықтар, ливандықтар, француздар бар. Астанасы – Ниамей қаласы Әкімшілік жағынан 7 департаментке, 33 округке бөлінеді. Ресми тілі – француз тілі. Халқының 80%-ы мұсылман-сүнниттер, 1%-ы христиандар, қалғандары жергілікті наным-сенімдерді ұстанады. 1989 жылы қабылданған конституциясы бойынша мемлекет басшысы – президент. Жоғарғы заң шығарушы органы – ұлттық жиылыс. Жоғарғы атқарушы органы – үкімет. Ақша бірлігі – [[Африка]] қаржы қауымдастығының франкі. Ұлттық мейрамы 18 желтоқсан – Республика күні (1958), [[БҰҰ|БҰҰ-ның]], Африка Бірлік Ұйымының (ОАЕ) мүшесі.
[[Сурет:Location Niger AU Africa.svg|thumb|alt=A.| ''Нигер картасы''.]]

'''Нигер Республикасы''' ({{lang-fr|République du Niger}}) — Батыс Африкадағы мемлекет. Жер аумағы – 1267 мың км². Халқы 10,1 млн. (2000). Жергілікті тұрғындары хаусалар 4,2 млн., джерма 2,3 млн., фульбелер 1,3 млн-ға жуық, туарегтер 900 мың, канурилер 800 мың. Олардан басқа тубулер, сонгаилар, гурмалар қоныстанған. Елде 50 мың сириялықтар, ливандықтар, француздар бар. Астанасы – Ниамей қаласы Әкімшілік жағынан 7 департаментке, 33 округке бөлінеді. Ресми тілі – француз тілі. Халқының 80%-ы мұсылман-сүнниттер, 1%-ы христиандар, қалғандары жергілікті наным-сенімдерді ұстанады. 1989 жылы қабылданған конституциясы бойынша мемлекет басшысы – президент. Жоғарғы заң шығарушы органы – ұлттық жиылыс. Жоғарғы атқарушы органы – үкімет. Ақша бірлігі – [[Африка]] қаржы қауымдастығының франкі. Ұлттық мейрамы 18 желтоқсан – Республика күні (1958), [[БҰҰ|БҰҰ-ның]], Африка Бірлік Ұйымының (ОАЕ) мүшесі.
== Жер бедері ==
== Жер бедері ==
[[Сурет:Niger sat.png|thumb| alt=A.| ''[[Нигер жері]]''.]]
[[Сурет:Niger sat.png|thumb| alt=A.|Нигер жері]]
Нигер аумағының көпшілік бөлігін [[Сахара]] (биікт. 200 – 500 м), орталық бөлігін Аир үстірті (биіктігі 800 метрге дейін), оңтүстік-шығысын [[Чад көлі]] қазаншұңқырының солтүстік-батыс бөлігі, оңтүстік-батысын Нигер өзенінің орта ағысы бойындағы аңғарлар алып жатыр. Пайдалы қазбалары – уран кентасы, қалайы, вольфрам, ниобий, темір кентасы, ас тұзы. Климаты – шөлді тропиктік және субэкваторлық. Жыл бойғы орташа температура 20 – 34ӘС. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 100 мм (солтүстік-шығысында), 600 – 800 мм (оңтүстік-батысында). Ірі өзендері – Нигер, Комадугу – Йобе. Чад көлінің едәуір бөлігі Нигерге қарайды. Жері негізінен қызыл қоңыр, қызғылт топырақты. Елдің оңтүстік және оңтүстік-батыс шетінде саванна, қараған, баобаб, пальма, солтүстігінде астық тұқымдастар аралас бұталы өсімдіктер өседі. [[Арыстан]], [[піл]], [[буйвол]], [[керік]], [[шибөрі]], [[қорқау қасқыр]], т.б. кездеседі.
Нигер аумағының көпшілік бөлігін [[Сахара]] (биікт. 200 – 500 м), орталық бөлігін Аир үстірті (биіктігі 800 метрге дейін), оңтүстік-шығысын [[Чад көлі]] қазаншұңқырының солтүстік-батыс бөлігі, оңтүстік-батысын Нигер өзенінің орта ағысы бойындағы аңғарлар алып жатыр. Пайдалы қазбалары – уран кентасы, қалайы, вольфрам, ниобий, темір кентасы, ас тұзы. Климаты – шөлді тропиктік және субэкваторлық. Жыл бойғы орташа температура 20 – 34ӘС. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 100 мм (солтүстік-шығысында), 600 – 800 мм (оңтүстік-батысында). Ірі өзендері – Нигер, Комадугу – Йобе. Чад көлінің едәуір бөлігі Нигерге қарайды. Жері негізінен қызыл қоңыр, қызғылт топырақты. Елдің оңтүстік және оңтүстік-батыс шетінде саванна, қараған, баобаб, пальма, солтүстігінде астық тұқымдастар аралас бұталы өсімдіктер өседі. [[Арыстан]], [[піл]], [[буйвол]], [[керік]], [[шибөрі]], [[қорқау қасқыр]], т.б. кездеседі.


== Тарихы ==
== Тарихы ==
Нигерде адамдар ерте қоныстанған. Чад өзенінің солтүстік-батысынан неолит заманына жататын алуан түрлі айғақтар табылса, Аир үстірті ауданында тасқа салынған бейнелер мен таңбалар сақталған. Бірақ ежелгі тарихы жөнінде деректер мардымсыз. 7 – 19 ғасырларда Нигер жерінің кейбір бөліктері Суданда құрылған мемлекеттердің құрамында болды. 19 ғасырдың басында оңтүстік аудандар Сокота мемлекетіне бағынды. Дегенмен жергілікті халықтың даму деңгейі өте төменгі дәрежеде болды.
Нигерде адамдар ерте қоныстанған. Чад өзенінің солтүстік-батысынан неолит заманына жататын алуан түрлі айғақтар табылса, Аир үстірті ауданында тасқа салынған бейнелер мен таңбалар сақталған. Бірақ ежелгі тарихы жөнінде деректер мардымсыз. 7 – 19 ғасырларда Нигер жерінің кейбір бөліктері Суданда құрылған мемлекеттердің құрамында болды. 19 ғасырдың басында оңтүстік аудандар Сокота мемлекетіне бағынды. Дегенмен жергілікті халықтың даму деңгейі өте төменгі дәрежеде болды.

19 ғасырда Нигерге еуропалықтар келе бастады. 1822 жылы ағылшын ғалымы [[Х.Клаппертон]], 1853 – 55 ж. неміс Г.Барт, т.б. жергілікті тайпалардың өмірін, діни нанымдарын, салт-дәстүрлерін, тұрмыс-тіршілігін зерттеді. 1895 – 98 ж. француз отаршылары әскери қамалдар салып, біртіндеп елді жаулап алды. Өзара бастары бірікпеген жергілікті халықтардың оларға тойтарыс беруге шамасы жетпеді. 1904 ж. “Нигер әскери аймағы” Француз Батыс. Африкасы (ФБА) құрамына енді. 1922 ж. Нигер отары ФБА-ның дербес әкімшілік аймағы болып бөлінді. Отаршылар ірі плантациялар ұйымдастырып, халықты метрополияға қажетті мақта, тәтті қамыс, арахис, темекі егуге мәжбүрледі. Жол жасау мен тау-кен қорларын игеруге мыңдаған адамдар тартылды. Нигер халқы француздарға қарсы жиі-жиі (1905 ж. джермалар, 1906 – 14 ж. тубу мен туарегтер, 1914 – 17 ж. туарегтер мен сонгаилар) қарулы көтеріліске шығып тұрды. 2-дүниежүзілік соғыстан кейін ұлт-азаттық қозғалысы күшейіп, 1947 ж. Нигер Франциядан “Теңіздің ар жағындағы аумақ” мәртебесін алды. 1957 ж. жергілікті [[Ассамблея]] сайлауында демократиялық күштер жеңіске жетіп, Үкіметтік кеңес мүшелерін сайлады. 1958 ж. 18 желтоқсанда Нигер автономиясы республика мәртебесіне ие болып, 1960 ж. 3 тамызда ұлттық тәуелсіздігін жариялады.
19 ғасырда Нигерге еуропалықтар келе бастады. 1822 жылы ағылшын ғалымы [[Х.Клаппертон]], 1853 – 55 ж. неміс Г.Барт, т.б. жергілікті тайпалардың өмірін, діни нанымдарын, салт-дәстүрлерін, тұрмыс-тіршілігін зерттеді. 1895 – 98 ж. француз отаршылары әскери қамалдар салып, біртіндеп елді жаулап алды. Өзара бастары бірікпеген жергілікті халықтардың оларға тойтарыс беруге шамасы жетпеді. 1904 ж. “Нигер әскери аймағы” Француз Батыс. Африкасы (ФБА) құрамына енді. 1922 ж. Нигер отары ФБА-ның дербес әкімшілік аймағы болып бөлінді. Отаршылар ірі плантациялар ұйымдастырып, халықты метрополияға қажетті мақта, тәтті қамыс, арахис, темекі егуге мәжбүрледі. Жол жасау мен тау-кен қорларын игеруге мыңдаған адамдар тартылды. Нигер халқы француздарға қарсы жиі-жиі (1905 ж. джермалар, 1906 – 14 ж. тубу мен туарегтер, 1914 – 17 ж. туарегтер мен сонгаилар) қарулы көтеріліске шығып тұрды. 2-дүниежүзілік соғыстан кейін ұлт-азаттық қозғалысы күшейіп, 1947 ж. Нигер Франциядан “Теңіздің ар жағындағы аумақ” мәртебесін алды. 1957 ж. жергілікті [[Ассамблея]] сайлауында демократиялық күштер жеңіске жетіп, Үкіметтік кеңес мүшелерін сайлады. 1958 ж. 18 желтоқсанда Нигер автономиясы республика мәртебесіне ие болып, 1960 ж. 3 тамызда ұлттық тәуелсіздігін жариялады.

== Нигер экономикасы ==
== Нигер экономикасы ==
1974 ж. елде әскери төңкеріс болды. Шет мемлекеттердің араласуымен 1989 ж. Нигер Конституциясы қабылданып, президент және парламент сайлауы өтті. Елде демократияландыру процесі жүріп, 1991 ж. жаңа конституция қабылданды. Ол бойынша Нигер – унитарлы, зайырлы, демокр. мемлекет болып жарияланды. Бірақ экономиякалық тұрақсыздық жойылмады да, 1996 ж. 27 қаңтарда елде әскери төңкеріс орын алып, мамырда жаңа конституция бекітілді. Қарашада президент және парламент сайлауы өтті. Жан басына шаққандағы жылдық табыс мөлшері 900 [[АҚШ]] [[доллар]] шамасында. Халықтың 90%-ы ауыл шаруашылығында жұмыс істейді. Жұмыссыздар халықтың 20,9%-ын құрайды. Жерінің 12%-ы егістік және көп жылдық дақылдар егуге жарамды. Елде қазба байлықтар (уран кентасы, қалайы, гипс, ас тұзы, сода) қоры көп. Экспортқа уран кентасы, арахис, ет өнімдері, жеміс-жидектер шығарылса, шикізат, құрал-саймандар, энергия ресурстары, тағы басқа әкелінеді. Негізгі сауда серіктестері: [[Германия]], [[Италия]], [[Нигерия]], [[Франция]].Халақтың 90 пайызы ауыл шаруашылығымен айналысады, сондықтан ауыл шаруашылық саласы өте жақсы дамыған.
1974 ж. елде әскери төңкеріс болды. Шет мемлекеттердің араласуымен 1989 ж. Нигер Конституциясы қабылданып, президент және парламент сайлауы өтті. Елде демократияландыру процесі жүріп, 1991 ж. жаңа конституция қабылданды. Ол бойынша Нигер – унитарлы, зайырлы, демокр. мемлекет болып жарияланды. Бірақ экономиякалық тұрақсыздық жойылмады да, 1996 ж. 27 қаңтарда елде әскери төңкеріс орын алып, мамырда жаңа конституция бекітілді. Қарашада президент және парламент сайлауы өтті. Жан басына шаққандағы жылдық табыс мөлшері 900 [[АҚШ]] [[доллар]] шамасында. Халықтың 90%-ы ауыл шаруашылығында жұмыс істейді. Жұмыссыздар халықтың 20,9%-ын құрайды. Жерінің 12%-ы егістік және көп жылдық дақылдар егуге жарамды. Елде қазба байлықтар (уран кентасы, қалайы, гипс, ас тұзы, сода) қоры көп. Экспортқа уран кентасы, арахис, ет өнімдері, жеміс-жидектер шығарылса, шикізат, құрал-саймандар, энергия ресурстары, тағы басқа әкелінеді. Негізгі сауда серіктестері: [[Германия]], [[Италия]], [[Нигерия]], [[Франция]]. Халықтың 90 пайызы ауыл шаруашылығымен айналысады, сондықтан ауыл шаруашылық саласы өте жақсы дамыған.

<ref>[[Қазақ Энциклопедиясы]], 7 том 2 бөлім</ref>
== Сілтемелер ==
* [[Нигер өзені]]
* [[Нигерия]]
* [[Африка]]
== Әдебиеттер ==
* Энциклопедия Африки, т. 1, 2, М., 1987;
* Новейшая история стран Азии и Африки, т. 3, М., 2001.
== Дереккөздер ==
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
<references/>


{{wikify}}
{{wikify}}
{{stub}}


{{Навигациялық блок
{{Африка елдері}}
|тақырып = Нигер
{{Ислам Әріптестік Ұйымы}}
|тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}};
{{Африка одағы}}
|state = collapsed
{{Франкофония}}
|Африка елдері
{{ДСҰ мүшелері}}
|Африка одағы
|Ислам Әріптестік Ұйымы
|Франкофония
}}


[[Санат:Африка елдері]]
[[Санат:Нигер|*]]
[[Санат:Мұхитпен шектеспейтін елдер]]


{{stub}}

14:45, 2019 ж. сәуірдің 10 кезіндегі нұсқа

Координаттар: 17°26′00″ с. е. 9°22′00″ ш. б. / 17.43333° с. е. 9.36667° ш. б. / 17.43333; 9.36667 (G) (O) (Я)
Нигер Республикасы
фр. République du Niger
Герб Нигер
Байрақ Елтаңба
Ұран: «Fraternité, travail, progrès»
Әнұран: «La Nigérienne»
Тарихы
Тәуелсіздік күні 3 тамыз 1960 жыл (Франциядан)
Мемлекеттік құрылымы
Ресми тілі француз тілі
Елорда Ниамей
Ірі қалалары Ниамей, Зиндер, Маради
Үкімет түрі Президенттік республика
Президенті
Премьер-министрі 		Махамаду Иссуфу
Бриги Рафини
Географиясы
Жер аумағы
• Барлығы
• % су беті 		Әлем бойынша 21-ші орын
1 267 000 км²
0,02
Жұрты
• Сарап (2016)
• Санақ (2012)
• Тығыздығы
20 672 987 адам (61-ші)
17 138 707 адам
12,1 адам/км²
Экономикасы
ЖІӨ (АҚТ)
 • Қорытынды (2018)
 • Жан басына шаққанда
23,475 млрд.[1] $ (140-шы)
1,213[2] $ (183-ші)
ЖІӨ (номинал)
 • Қорытынды (2018)
 • Жан басына шаққанда
9,869 млрд.[3] $ (136-шы)
510[4] $ (179-шы)
АДИ (2018) ▲ 0,354[5] (төмен) (189-шы)
Валютасы КФА франкы
Қосымша мәліметтер
Интернет үйшігі .ne
ISO коды NE
ХОК коды NIG
Телефон коды +227
Уақыт белдеулері UTC+1 және Africa/Niamey

Нигер (фр. Niger [niˈʒɛʁ] Файл жайлы ақпарат тыңдау), ресми — Нигер Республикасы (фр. République du Niger) — Батыс Африкадағы мемлекет. Жер аумағы – 1267 мың км². Халқы 10,1 млн. (2000). Жергілікті тұрғындары хаусалар 4,2 млн., джерма 2,3 млн., фульбелер 1,3 млн-ға жуық, туарегтер 900 мың, канурилер 800 мың. Олардан басқа тубулер, сонгаилар, гурмалар қоныстанған. Елде 50 мың сириялықтар, ливандықтар, француздар бар. Астанасы – Ниамей қаласы Әкімшілік жағынан 7 департаментке, 33 округке бөлінеді. Ресми тілі – француз тілі. Халқының 80%-ы мұсылман-сүнниттер, 1%-ы христиандар, қалғандары жергілікті наным-сенімдерді ұстанады. 1989 жылы қабылданған конституциясы бойынша мемлекет басшысы – президент. Жоғарғы заң шығарушы органы – ұлттық жиылыс. Жоғарғы атқарушы органы – үкімет. Ақша бірлігі – Африка қаржы қауымдастығының франкі. Ұлттық мейрамы 18 желтоқсан – Республика күні (1958), БҰҰ-ның, Африка Бірлік Ұйымының (ОАЕ) мүшесі.

Жер бедері

A.
Нигер жері

Нигер аумағының көпшілік бөлігін Сахара (биікт. 200 – 500 м), орталық бөлігін Аир үстірті (биіктігі 800 метрге дейін), оңтүстік-шығысын Чад көлі қазаншұңқырының солтүстік-батыс бөлігі, оңтүстік-батысын Нигер өзенінің орта ағысы бойындағы аңғарлар алып жатыр. Пайдалы қазбалары – уран кентасы, қалайы, вольфрам, ниобий, темір кентасы, ас тұзы. Климаты – шөлді тропиктік және субэкваторлық. Жыл бойғы орташа температура 20 – 34ӘС. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 100 мм (солтүстік-шығысында), 600 – 800 мм (оңтүстік-батысында). Ірі өзендері – Нигер, Комадугу – Йобе. Чад көлінің едәуір бөлігі Нигерге қарайды. Жері негізінен қызыл қоңыр, қызғылт топырақты. Елдің оңтүстік және оңтүстік-батыс шетінде саванна, қараған, баобаб, пальма, солтүстігінде астық тұқымдастар аралас бұталы өсімдіктер өседі. Арыстан, піл, буйвол, керік, шибөрі, қорқау қасқыр, т.б. кездеседі.

Тарихы

Нигерде адамдар ерте қоныстанған. Чад өзенінің солтүстік-батысынан неолит заманына жататын алуан түрлі айғақтар табылса, Аир үстірті ауданында тасқа салынған бейнелер мен таңбалар сақталған. Бірақ ежелгі тарихы жөнінде деректер мардымсыз. 7 – 19 ғасырларда Нигер жерінің кейбір бөліктері Суданда құрылған мемлекеттердің құрамында болды. 19 ғасырдың басында оңтүстік аудандар Сокота мемлекетіне бағынды. Дегенмен жергілікті халықтың даму деңгейі өте төменгі дәрежеде болды.

19 ғасырда Нигерге еуропалықтар келе бастады. 1822 жылы ағылшын ғалымы Х.Клаппертон, 1853 – 55 ж. неміс Г.Барт, т.б. жергілікті тайпалардың өмірін, діни нанымдарын, салт-дәстүрлерін, тұрмыс-тіршілігін зерттеді. 1895 – 98 ж. француз отаршылары әскери қамалдар салып, біртіндеп елді жаулап алды. Өзара бастары бірікпеген жергілікті халықтардың оларға тойтарыс беруге шамасы жетпеді. 1904 ж. “Нигер әскери аймағы” Француз Батыс. Африкасы (ФБА) құрамына енді. 1922 ж. Нигер отары ФБА-ның дербес әкімшілік аймағы болып бөлінді. Отаршылар ірі плантациялар ұйымдастырып, халықты метрополияға қажетті мақта, тәтті қамыс, арахис, темекі егуге мәжбүрледі. Жол жасау мен тау-кен қорларын игеруге мыңдаған адамдар тартылды. Нигер халқы француздарға қарсы жиі-жиі (1905 ж. джермалар, 1906 – 14 ж. тубу мен туарегтер, 1914 – 17 ж. туарегтер мен сонгаилар) қарулы көтеріліске шығып тұрды. 2-дүниежүзілік соғыстан кейін ұлт-азаттық қозғалысы күшейіп, 1947 ж. Нигер Франциядан “Теңіздің ар жағындағы аумақ” мәртебесін алды. 1957 ж. жергілікті Ассамблея сайлауында демократиялық күштер жеңіске жетіп, Үкіметтік кеңес мүшелерін сайлады. 1958 ж. 18 желтоқсанда Нигер автономиясы республика мәртебесіне ие болып, 1960 ж. 3 тамызда ұлттық тәуелсіздігін жариялады.

Нигер экономикасы

1974 ж. елде әскери төңкеріс болды. Шет мемлекеттердің араласуымен 1989 ж. Нигер Конституциясы қабылданып, президент және парламент сайлауы өтті. Елде демократияландыру процесі жүріп, 1991 ж. жаңа конституция қабылданды. Ол бойынша Нигер – унитарлы, зайырлы, демокр. мемлекет болып жарияланды. Бірақ экономиякалық тұрақсыздық жойылмады да, 1996 ж. 27 қаңтарда елде әскери төңкеріс орын алып, мамырда жаңа конституция бекітілді. Қарашада президент және парламент сайлауы өтті. Жан басына шаққандағы жылдық табыс мөлшері 900 АҚШ доллар шамасында. Халықтың 90%-ы ауыл шаруашылығында жұмыс істейді. Жұмыссыздар халықтың 20,9%-ын құрайды. Жерінің 12%-ы егістік және көп жылдық дақылдар егуге жарамды. Елде қазба байлықтар (уран кентасы, қалайы, гипс, ас тұзы, сода) қоры көп. Экспортқа уран кентасы, арахис, ет өнімдері, жеміс-жидектер шығарылса, шикізат, құрал-саймандар, энергия ресурстары, тағы басқа әкелінеді. Негізгі сауда серіктестері: Германия, Италия, Нигерия, Франция. Халықтың 90 пайызы ауыл шаруашылығымен айналысады, сондықтан ауыл шаруашылық саласы өте жақсы дамыған.

Дереккөздер

  1. ↑ Report for Selected Country Groups and Subjects (PPP valuation of country GDP). IMF. Тексерілді, 14 қараша 2018.
  2. ↑ World Economic Outlook Database, January 2018, International Monetary Fund. Database updated on 12 April 2017. Accessed on 21 April 2017.
  3. ↑ World Economic Outlook Database. Report for Selected Countries and Subjects. International Monetary Fund (17 April 2018).
  4. ↑ World Economic Outlook Database, April 2018, International Monetary Fund. Accessed on 17 April 2018.
  5. ↑ /http://hdr.undp.org/en/2018-update
Мақала бастамасы Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Нигер&oldid=2683452» бетінен алынған