Фульбе
| фула, фулани | |
| Фульбе | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
42 млн. | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Нигерия |
20 млн. |
 Гвинея |
6 млн. |
 Сенегал |
4,2 млн. |
 Камерун |
2,8 млн. |
 Нигер |
2,4 млн. |
 Мали |
1,4 млн. |
 Гвинея-Бисау |
200 000 |
 Бенин |
190 000 |
 Сьерра-Леоне |
170 000 |
 Гамбия |
160 000 |
| Тілдері | |
| Діні | |
Фульбе (фула, фулани) — Батыс және Орталық Африкадағы халық. Жалпы саны 42 миллион (2021, бағалау), оның ішінде Нигерияда 20 миллионға жуық, Гвинеяда 6 миллион, Сенегалда 4,2 миллион, Камерунда 2,8 миллион, Нигерде 2,4 миллион, Малиде 1,4 миллион адам, Гвинея-Бисауда 200 мың адам, Бенинде 190 мың адам, Сьерра-Леонеде 170 мың адам, Гамбияда 160 мың адам тұрады. Сонымен қатар Чад, Судан, Мавритания, Кабо-Вердеде қоныстанған.[1]
Тілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Фула тілі 4 диалектіге бөлінеді және Нигер-Конго отбасының Батыс Атлантика тармағына жатады.[2]
Діні[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Шамамен мың жыл бұрын Фульбе ислам дінін қабылдады. Осы кезден бастап олар осы дінді тарату үшін белсене араласты. Бірақ көпшілігі әлі күнге дейін ежелгі дәстүрлі культтердің жақтаушылары болып қала береді.[3][4]
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазіргі тарихшылар бұл адамдар Солтүстік Сенегалдан шыққан деп болжайды. Бастапқыда олар мал бағу үшін қонысын жиі ауыстыратын көшпелі халық болған. 9 ғасырға дейін бұл көшпелі тайпалар Бундуға, Бамбукқа белсенді түрде көшті, сонымен қатар Каарта, Баган, сонымен қатар Диомбоко аймақтарын мекендеді. Нәтижесінде фульбелер мекендеген жерлер Батыс Африкадағы ірі сауда орталықтарына айналды. Бұл исламның мұнда таралуына әкелді. Сол ғасырда Альморавидтермен бірге Фульба Батыс Испанияға дейінгі аумақтарды жаулап алды. Олар Гана империясының жойылуына да себеп болды. 20-ғасырдың басына дейін бұл адамдар ислам дінінде қасиетті деп саналатын көптеген соғыстарға қатысқан. Бұл 1903 жылы британдық отарлауға дейін жалғасты.[5]
Кәсібі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазіргі фульбелер көшпелі малшылар (бороро, водаабе, ууда), жартылай көшпелілер және отырықшы болып бөлінеді. Отырықшы адамдардың көпшілігі оларға көрші ауылшаруашылық халықтары, әсіресе хауса мен бамбара қатты әсер етті. Нигерияда арнайы хауса-фулани этникалық қауымдастығы құрылуда. Фульбе көшпелілері өздерінің негізгі дәстүрлі кәсібін – көшпелі мал шаруашылығын және онымен байланысты мәдениетті көбірек сақтап қалды. Фульбе жартылай көшпелілер мал шаруашылығымен (ірі қара және ұсақ мал, есек, жылқы) қолмен атқарылатын егіншілікті (сорго, тары, фонио, күріш, жүгері, ямс, жержаңғақ, банан, кофе, мақта, темекі, көкөністер) біріктіреді. Отырықшы Фульбенің негізгі кәсібі – егіншілік. Негізгі қолөнері тері илеу, тоқу, тері және мата бояу, қыш, ұсталық, ағаш өңдеу, ағаш ою.[6]
Тұрмыс салты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Дәстүрлі қоғамдық ұйымның негізін үлкен отбасылық қауымдар мен патрилинейлік туыстық құрайды. Неке қонысы вирилокальды, ал водаабелер арасында дуолокальды. Көп әйел алушылық кездеседі. Отырықшы фульбелер таптық-касталық бөліністерді азат адамдар, қолөнершілер және құлдар (римаибе) деп бөлді. Мал айырбастың, байлықтың және неке бағасының негізгі өлшемі ретінде қызмет етеді.
Дәстүрлі елді мекені бірнеше тұрғын үйлер мен қосалқы ғимараттардан тұрады. Отырықшы фульбелердің баспанасы - қабырғалары саманнан жасалған, жерге дерлік түсетін конустық төбесі бар дөңгелек үйшіктер болса, малшылардың конустық пішіндегі шатыры бар.
Ерлердің дәстүрлі киімі шаровар, кең жеңді ұзын тік көйлек (бубу), ұзын жиекті орамал (дисса), сандалдар, қалпақ (бонне) болып табылады. Әйелдер киімі – белге оралған ұзын мата, кең орамал, көптеген әшекей бұйымдар. Суық мезгілде әдетте қара көк жамылғы жадағайлар киіледі.
Дәстүрлі тағамдары - көкөніс тағамдары (кускус, ботқалар, бұқтырылған тағамдар, пирогтар) және сүт өнімдері.
Халықтық жанрлардың ең көп тарағандары – әндер, ертегілер, мифтер, ғұрыптық және діни поэзия, эпикалық жырлар.[7]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Фульбе https://bigenc.ru/c/ful-be-833d2a?ysclid=loa0ld2kgt611418262
- ↑ Таинственные фульбе https://mikes68.livejournal.com/765078.html?ysclid=loa0repvod666639192
- ↑ Фульбе — необычный народ западной Африки https://rsute.ru/648631-fulbe-zagadochnyj-narod-zapadnoj-afriki-kotoromu-pripisyvayut-rodstvo-s-inoplanetyanami.html?ysclid=loa0oykbvq864968967
- ↑ Фульбе https://megabook.ru/article/%D0%A4%D1%83%D0%BB%D1%8C%D0%B1%D0%B5
- ↑ Фульбе (народ) https://www.istmira.com/novosti-istorii/14363-fulbe-narod.html
- ↑ Народы и культуры Фульбе https://travel-journal.ru/ethno/48/1410/
- ↑ народы мира / Фульбе http://www.etnolog.ru/people.php?id=FULB
