Арапахо (халық)
| Hinóno’éíno | |
| Арапахо | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
8 400 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Арапахо (Hinóno’éíno) — АҚШ-тағы алгонкин тобына жататын үндіс халқы. Олар негізінен Вайоминг пен Оклахома штатындағы Уинд-Ривер резервациясында тұрады. Үндістер бюросының 2000 ж. мәліметтері бойынша солтүстік арапахо саны 6,5 мың адам, оңтүстік арапахо 4 мыңдай адам. Жалпы саны: 1805 - 1500 адам; 1828 - 1300 адам; 1904 - 1748 адам; 2000 жылғы санақ бойынша 8,4 мың адам.[1][2]
Тілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Арапахо халқының ауызекі және жазбаша тілі - арапахо тілі. Ол алгонкиндер отбасының жойылып бара жатқан тілдерінің бірі болып табылады. Екі диалектісі бар: Солтүстік Арапахо және Оңтүстік Арапахо. Арапахоға арналған стандартты жазу жүйесі 1970 жылдардың соңында жасалған. Ағылшын тілі де кең тараған.[3]
Діні[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Уақыт өте келе арапахо халқының діні өзгерді. Бүгінгі таңда арапахо халқы әртүрлі діндер мен руханияттарды, соның ішінде христиандықты, пейотизмді және дәстүрлі анимизмді, барлық табиғи заттардың рухтары бар деген сенімін қолданады.[4]
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Бұрынырақ арапахолар Миннесота, Солтүстік Дакота штаттарында және Канаданың Манитоба провинциясының оңтүстігінде орман және дала аймақтарының шекарасында тұратын отырықшы өмір салтын ұстанды. XVII-XVIII ғасырлардың басында оджибве мен сиу арапахоның барлық тайпалық топтарын ұлы жазықтарға ығыстырды. Жазық жерлерде арапахолар бірте-бірте ат үстінде аң аулауға көшті, бұл олардың негізгі қорек көзі болды. Олар Миссуриге қарай жылжыған кезде, Арапахоның кейбір топтары Миссуридің солтүстік саласы Милк өзеніне қарай бет алды, ол кейінірек жеке гровантра тайпасына айналды. Арапахоның көп бөлігі Миссуриден өтіп, Монтананың оңтүстік-шығысында және Оңтүстік Дакотаның солтүстік-батысында біраз уақыт жүрді. XVIII ғасырдың аяғында Лакота (батыс сиу) Миссуридің батыс жағалауына жылжи бастады, арапахо мен дәстүрлі одақтас шайенді оңтүстік пен батысқа қарай итермеледі. Арапахо қайтадан бөлініп, ақырында екі тарихи топты құрады:
- Солтүстік Арапахо - XIX ғасырдың басынан бастап резервацияға көшкенге дейін Вайомингтегі Солтүстік Платте өзенінің бастауларында, сондай-ақ Небрасканың батысында;
- Оңтүстік Арапахо - оңтүстікке Арканзас өзенінің жоғарғы жағына көшті.
1867 жылғы келісім бойынша Оңтүстік арапахо Оңтүстік шайенмен бірге резервацияға орналастырылды. Солтүстік Арапахо өз резервациясын тек 1876 жылы алды.[5]
Кәсібі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Бастапқыда олар шаналарды тарту үшін иттерді пайдаланған. Еуропалықтар Солтүстік Америкаға келгенде, арапахо еуропалықтардың жылқыларын көріп, олардың иттермен емес, жылқылармен жылдам әрі алыс жүре алатынын түсіп жылқыларды пайдаланды. Оңтүстік Арапахо егіншілікке көшті, Солтүстік Арапахо 1940 жылдардан бастап мал шаруашылығымен айналысты. Жалдамалы жұмыс істеу жиі кездеседі.
Заманауи арапахолар мұнай мен газды игеруден (Wind River резервациясында), құмар ойындардан және темекі өнімдерінің акцизсіз саудасынан және жерді жалға алудан кіріс алады. Қазір Оңтүстік Арапахо аумағында үш казино ашылған, бұл резервация үшін жақсы пайда әкеледі.[6][7][8]
Тұрмыс салты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Арапахолар негізінен туу бойынша анықталған шағын топтарда бірге өмір сүрді. Алайда, қатысушылар өз қалауы бойынша топтар арасында еркін жүре алды. Жылына бір рет барлық топтар жазғы күн тоқырауында сегіз күндік іс-шара - Күн биі фестиваліне жиналды. Фестиваль жазғы үлкен буйвол аулау алдында өтті.
Олар ауа-райына төзімді жануарлардың (буйвол терісі) терісімен жабылған типилерде өмір сүрді. Типи түзу немесе сәл артқа еңкейтілген конус немесе пирамида пішініне ие, биіктігі 4-8 м (әдетте 6-7 м), негізі диаметрі 3-6 м. Қаңқасының ұзындығы 4-тен 7 метрге дейінгі тіректерден құрастырылған. Ішінде жиһаздар аз болды. Буйвол терісі отыратын орынға, жамылғыға және төсек-орынға пайдаланылған. Типидің ортасында тамақ пісіруге және жылытуға арналған ошақ болды. Типи арапахо тайпасының көшпелі өмір салтына сәйкес келеді, өйткені ол тез тұрғызылды және оңай бөлшектелді. Арапахолар иттер немесе аттар сүйрететін шаналарды пайдаланып бір жерден екінші жерге көшті. Резервацияға жіберілмес бұрын, олар көбінесе буйвол табындарын қуып қоныс аударды, сондықтан олар типилерін оңай тасымалдауға болатындай етіп жобалады. Бүкіл ауыл өз үйлері мен заттарын жинап, бір сағаттың ішінде кетуге дайын болды.
Арапахолар тағамы - буйвол, бұғы, бұлан, аю және жабайы күркетауық т.б. жануарлар болды. Бұл етке тамырлар, шөптер, картоп және шпинат, репа сияқты көкөністер қосылды. Жабайы жидектер мен жемістер де қол жетімді азық-түлік ресурстарына қосылды. Азық-түлік тапшы болған кезде, арапахо тайпасы пеммикан деп аталатын кептірілген буйвол етін жеді.
Арапахо әйелдері киім тігуге жауапты болды. Киімдердің көпшілігі жұмсақ, иленген бұғы мен буйвол терісінен жасалған. Киімдері бояумен, кірпі қылшықтарымен немесе моншақтармен безендірілген. Ерлерге де, әйелдерге де арналған арапахо киімдері зергерлік бұйымдармен, әсіресе алқалармен безендірілген. Ерлер киімі жамылғы белдемшелерден, жиек теріден жасалған туникалардан немесе жейделер мен леггинстерден тұрды. Жаңбыр мен суықтан қорғау үшін жылы буйвол терісі немесе плащтар да киілген. Ересек арапахо ерлері батылдық пен жетістіктің символы ретінде бүркіт қауырсындарымен және моншақтармен безендірілген тік, қауырсынды әскери қалпақ киген.[9]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/ethnology/text/1826161?ysclid=lpdosnpox861315324
- ↑ Арапахо Arapaho http://www.grinchevskiy.ru/books/pervaya-encicljpediya-dikogo-zapada/arapaho.php
- ↑ Народ арапахо: коренные американцы в Вайоминге и Оклахоме https://www.greelane.com/ru/%D0%B3%D1%83%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BD%D1%8B%D0%B5-%D0%BD%D0%B0%D1%83%D0%BA%D0%B8/%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0/arapaho-people-4783136
- ↑ Народ арапахо https://ru1.seagrantsatlantic.org/arapaho-people-4783136-5012
- ↑ Арапахо (народ) https://industrial-wood.ru/stati/26246-arapaho-narod.html
- ↑ народы мира / Арапахо http://www.etnolog.ru/people.php?id=ARAP
- ↑ Арапахо http://knowledge.su/a/arapakho
- ↑ НАРОДЫ СЕВЕРНОЙ АМЕРИКИ АРАПАХО https://nations.su/northen-amerika/arapaho.html?ysclid=lpdoucs616812503133
- ↑ АРАПАХО – ВЕЛИКИЕ ОХОТНИКИ НА БИЗОНОВ https://wolf-trail.net/%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D1%85%D0%BE/