Навахо
| Навахо | |
| ис. Navajo | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
332 100 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Навахо (ис. Navajo) — Америка Құрама Штаттарының оңтүстік-батысындағы апачи тобындағы үндіс халқы. Халқы 286,7 мың. адам, метистермен – 332,1 мың. адам (2010, халық санағы). Көпшілігі Аризона, Нью-Мексико, Юта және Колорадо штаттарының түйіскен жерінде АҚШ-тағы ең үлкен Навахо Ұлттық үндіс резервациясында (62,4 мың км2) тұрады, сонымен қатар Нью-Мексикодағы Рама (2,2 мың.), Аламо (2 мың.) және Тохаджили (Тхо-Хачиилнехе; 1,6 мың.) резервацияларында және Аризона, Нью-Мексико, Юта және Колорадодағы көптеген қауымдастықтарда тұрады.[1]
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Олар апачи тіліне туыстас атабаск тобының тілінде сөйлейді.
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Діни жағынан навахо христиандықтың әртүрлі конфессияларына жатады, ежелгі наным-сенім элементтері де сақталған.[2]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Навахо мен апачилер 900-1200 жылдары Канададан оңтүстік-батысқа қоныс аударған. Содан кейін навахолар пуэбло үндістерінің қол астында қалады. Құмдағы көркем сурет секілді Навахолықтардың көркемделген әсерлі көзе қыш бұйымдары мен әйгілі кілемдері осы үндістердің қол астында жүргенде пайда болған. Ал күміспен жұмыс жасау өнері XIX ғасырдың ортасында Мексикадан келген болуы керек. Негізгі әлеуметтік бірлігі - РОД болды. Діндегі басты мақсат жерден тыс әлемнен алғашқы адамның пайда болуына баса назар аудару болып саналды. 1863 жылы АҚШ үкіметі полковник КИТ КАРСОНҒА (Kit Carson) навахолар мен апачилерге шабуыл жасауды доғаруға бұйрық берді, оның белсенді әрекетінің нәтижесінде 8000–ға жуық навахо адамдары түрмеге қамалып, егін алқаптары мен бірнеше мал басы жойылды. Бүгінгі күні көптеген навахолар Навахо резервациясында (Нью-Мексико, Аризона және Юга штаттарынан 64 000 шарты км) немесе соның маңайында өмір сүріп жатыр. Мыңдаған адам маусымдық жалдамалы жұмысшы болып жалданып, тіршілік етуде, күнелтуде. Олардың тілі жақсы қалпында сақталған. Олар тілдерін Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде навахо тіліне шифрлама жасау арқылы қолданған. Навахо АҚШ-тағы тұрғылықты американдықтардың бірқатар тобын құрайды. Шамамен 270 000 адам 2000 жылы АҚШ-та халық санағы жүргізілгенде өздерін навахолықтар деп атап көрсеткен.
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Еуропалықтар келгенге дейін Навахо үндістері АҚШ-тың оңтүстік-батысында жартылай көшпелі өмір сүрген. Олар негізінен жүгері, бұршақ және асқабақ сияқты дақылдарды өсірді. Олар сондай-ақ аң аулады, терушілікпен айналысты және басқа американдық тайпалармен сауда жасады. Навахо халқы шебер тоқымашылар болды және күрделі тоқыма бұйымдарын, соның ішінде көрпелер мен кілемдерді жасады.
Ер адамдар зергерлік бұйымдармен айналысқан, күміспен жұмыс істеген және күміс сақиналарға, білезіктерге және белбеулерге көгілдір түсті енгізу арқылы көптеген әдемі өрнектер жасаған. Олар сонымен қатар жабайы өсімдіктерді, жемістер мен жаңғақтарды жинап, бұғы, қоян, жабайы күркетауық сияқты жабайы жануарларды аулады. Қой мен ешкіні испандықтар 17 ғасырда енгізді және Навахо диетасы мен мәдениетінің маңызды бөлігіне айналды.[3]
Тұрмыс салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Дәстүрлі отбасы үлкен матрилиндік отбасы болды, неке бірліктері үшін 3-10 жартылай ұяшықтарды (хоган) алып жатты, жалпы мал қорасы мен жер учаскесі болды. Олар 15 фратрияға және 60-тан астам матрилиндік руларға бөлінді. Рулық ұйым туралы мәлімет жоқ. 17 ғасырдың аяғынан бастап рулық қатынастар бұзылып, әлеуметтік және мүліктік саралану, патриархалдық құлдық дамыды.
Навахоның дәстүрлі үйі - хоган. Әйелдер мен ерлердің тұрғын үйлері бір-бірімен ерекшеленеді. Екеуі де ағаштан жасалған және балшықпен сыланған, жер бетіне сырғауылмен бекітілген. Таңертең есік жақта күн түссін деп тұрғын үй кіре берісі әрдайым шығысқа бағытталған.
Дәстүрлі жазғы киім шөптен, қыстық киім теріден тігілді, олар мокасиндер мен гамашалар киді, ал XIX ғасырда қысқа былғары белдемшелер, мақта жейделер, жамылғылары пайда болды. Дәстүрлі мәдениеттің элементтері сақталған: егіншілік культі, ғұрыптық жырлар, шаманизм, «құмға сурет салу».[4]
Тағы қараңыз
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Әдебиет
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- Iverson, Peter. Diné: A History of the Navahos. — Albuquerque: University of New Mexico Press, 2002 — ISBN 0-8263-2714-1.
- Джеймс Уиллард Шульц. «Сын племени Навахов»
Сілтеме
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017. Тексерілді, 12 шілде 2026.
- ↑ Навахо. Тексерілді, 12 шілде 2026.
- ↑ ХХ ғасырдың басындағы Навахо үндіс халқының күнделікті өмірі. Тексерілді, 12 шілде 2026.
- ↑ Әлем халықтары/Навахо. Тексерілді, 12 шілде 2026.
