Қазақстан географиясы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
Өңдеу түйіні жоқ
571-жол: 571-жол:
# Солтүстік Қазақстан: [[Қостанай облысы]], [[Солтүстік Қазақстан облысы]], [[Павлодар облысы]], [[Ақмола облысы]];
# Солтүстік Қазақстан: [[Қостанай облысы]], [[Солтүстік Қазақстан облысы]], [[Павлодар облысы]], [[Ақмола облысы]];
# Шығыс Қазақстан: [[Шығыс Қазақстан облысы]].
# Шығыс Қазақстан: [[Шығыс Қазақстан облысы]].

=== Орталық Қазақстан экономикалық ауданы ===
Орталық Қазақстан [[Қаныш Имантайұлы Сәтбаев|Қ.Сәтпаевтың]] негізгі зерттеген ауданы.

'''Географиялық орны: '''Орталық Қазақстан Республиканың [[Нұра]] және [[Сарысу өзені|Сарысу]] өзендерінің алабын алып жатқан ортаңғы бөлігі таулы өлке - Сарыарқаға, батысында Оралдан және Шығысында Кузбастан бірдей қашықтықта орналасқан.

[[File:Karaganda State University.JPG|thumb|right|200px|Қарағанды қаласы]]
'''Әкімшілік құрамы:''' Қарағанды облысы, орталығы - [[Қарағанды]].
Аумағы: 428 мың км. Қазақстан халқының 15,7%-дан астамы тұрады.

'''Тұрғындары:''' 2015 жылғы мәлімет бойынша 1 378 288 адам.<ref>2015 жылғы 1 қаңтарға Қазақстан Республикасының облыстары, қалалары және аудандары бойынша халық саны</ref> Қазақстанның 8,1%.
Қала халқы - 86%.
Тұрғындардың орташа тығыздығы: 3,6 адам шаршы км.

'''Табиғи қорлары:''' Жер қорлары жайылымдықтар, тас көмірдің [[Қарағанды көмір бассейні|Қарағанды бассейні]], [[темір]] - [[марганец]], [[мыс]] және басқа да рудалар.
[[Ертіс-Қарағанды каналы|Ертіс - Қарағанды су арнасы]] жұмыс істейді.

'''Негізгі мамандануы:''' Орталық Қазақстанда дамыған негізгі өнеркәсіп саласы [[ауыр өнеркәсіп]] тораптары [[Қарағанды]] мен [[Теміртау]]да, [[Жезқазған]]да, [[Балқаш]]та шоғырланған. Отын энергетикалық кешені (көмір өндіру), тау-кен өндіруші, қара және түстә металлургия, (мыс, сирек кездесетін металдар), [[ауыр машина жасау]], жеңіл және тамақ өнеркәсібі, химия, синтетикалық каучук, резина-техника, [[күкірт қышқылы]], азот тыңайтқыштарды өндіру өнеркәсібі. Орталық Қазақстан экономикалық ауданында үш өнеркәсіп торабы бар:[[File:Fountains in Temirtau.jpg|thumb|right|200px|Теміртау қаласы]]
# Қарағанды-Теміртау территориялық өндірістік кешен.
# Жезқазған өнеркәсіп торабы.
# Балқаш өнеркәсіп торабы.

Басқа аудандардан ерекшелігі:
# Аса ірі отын өнеркәсібіне бай ([[кокс]] көмір).
# Қара және [[түсті металлургия]] өндіруге маманданған.
# Тұщы суға тапшы (Сондықтан [[Ертіс-Қарағанды каналы]] салынған).

'''Ауыл шаруашылығы: ''' қой шаруашылығы, астық шаруашылығы (бидай, көкөніс өсіру).

'''Ірі қалалары:'''

'''Қарағанды: ''' Қарағанды қаласы - бұл индустриалдық орталық.<ref> http://visitkazakhstan.kz/kk/guide/information/8/4</ref> 480 075 тұрғыны бар (2011).<ref>Численность населения РК по областям, городам и районам</ref> Республикадағы ең ірі агломерация Қарағанды маңында.
* '''Негізгі мамандануы:''' [[Кокс химиясы|кокстелген көмір]] өндіру, [[Машина жасау кешені|машина жасау]], шахталық машина жасау өнеркәсіптері.
* '''Жеңіл өнеркәсібі:''' [[киім]], [[аяқ киім]] тігу. [[File:Akimmat.jpg|thumb|right|200px|Жезқазған қаласы]]
* '''Құрылыс өнеркәсібі:''' [[бетон]]дар, [[блок]]тар, [[кірпіш]], [[әктас]] шығару зауыттары.

'''Теміртау:''' Қарағанды облысында Нұра өзенінің бойында орналасқан.<ref> http://el.kz/m/articles/view/content-3931</ref> 181 197 тұрғыны бар (2011).<ref>Demografia_2012</ref>
* '''Негізгі мамандануы:''' [[қара металлургия]], синтетикалық каучук, [[аммоний сульфаты]]н өндіру.

'''Жезқазған:''' -Қарағанды облысындағы қала. Қазақстандағы түсті металлургияның ірі орталығы.<ref> http://el.kz/m/articles/view/content-5310</ref> 84 602 тұрғыны бар (2013).<ref>Cities & towns of Kazakhstan</ref> [[Жезқазған]] қаласы, [[Жезді]], [[Сәтбаев (қала)|Сәтпаев]], [[Қарсақпай]], [[Байқоңыр (ауыл)|Байқоңыр]] поселкілерін топтастыратын энергиялық торап.
* '''Негізгі мамандануы:''' мыс қорыту, қорғасын концентраттарын шығару.
* Балқаш, Жезқазған қалалары [[түсті металлургия]] орталықтары болып есептеледі.

=== Солтүстік Қазақстан экономикалық ауданы===
Географиялық орны: Солтүстік Қазақстан Республиканың қиыр солтүстігіндегі ең шеткі облыс. [[Есіл (өзен)|Есіл]], [[Тобыл (өзен)|Тобыл]] және [[Обаған өзені|Обаған]] өзендерінің алабында орналасқан. Ауданның шығыс бөлігінің біраз жерін [[Ертіс]]тің орта ағысы басып өтеді. Ол аумағының көлемі жөнінен республикада Батыс және Оңтүстік Қазақстаннан кейін үшінші орын алады.

'''Әкімшілік құрамы:''' Солтүстік Қазақстан -[[Петропавл]] (Қызылжар), Қостанай облысы -[[Қостанай]], Павлодар облысы - [[Павлодар]] (Кереку), Ақмола облысы - [[Көкшетау]].

Аумағы: 565 мың км<sup>2</sup> Қазақстанның 20,7%.

'''Тұрғындары:''' 3798,2 мың адам, Қазақстанның 22%-н құрайды.
Қала халқы - 50%.
Тұрғындардың орташа тығыздығы: 7,2 адам/шаршы км.
[[File:Астана-Бәйтерек.jpg|thumb|right|200px|Астана қаласы]]
'''Жер қорлары'''- егіндіктер, ормандар, су қорлары - өзендер, көлдер, Ертіс өзені гидроқорлары. Тас көмірдің [[Екібастұз көмір алабы|Екібастұз бассейні]], [[Құсмұрын қоңыр көмір кен орны|Құсмұрын]], [[Майкүбі Қоңыр Көмір Алабы|Майкүбі]] кеніштері. Қостанайдың темір кендері ([[Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі|Соколов-Сарыбай]], [[Лисаков кен байыту комбинаты|Лисаков]], [[Қашар темір кені|Қашар]] кен орындары), [[боксит]]тер, [[мыс]] ([[Арқалық қаласы|Арқалық]], [[Павлодар]]), [[алтын]], [[асбест]] ([[Жетіқара]]).

'''Негізгі мамандануы:''' [[Отын-энергетикалық кешен]] (көмір, электрэнергетикасы), [[Тау-кен ісі|тау-кен]] өндіруші, [[түсті металлургия]], [[машина жасау]] (электротехникалық - Астана,[[Макинск]] ), ауыл шаруашылығы машина жасау (Павлодар), [[құрылыс материалдары]] (асбест), жеңіл және тамақ өнеркәсібі.
[[File:P8250025.JPG|thumb|right|200px|Павлодар қаласы]]
Солтүстік Қазақстан экономикалық ауданында бес өнеркәсіп торабы бар:
# Павлодар-Екібастұз территориялық өндірістік кешен.
# Петропавл өнеркәсіп торабы.
# Көкшетау-Астана өнеркәсіп торабы.
# Қостанай өнеркәсіп торабы.
# Арқалық өнеркәсіп торабы.

Басқа аудандардан ерекшелігі:
# [[Астық шаруашылығы|Астық]] және [[мал шаруашылығы]] жақсы дамыған.[[File:Petropavlovsk railway station.jpg|thumb|right|200px|Петропавл қаласы]]
# [[Қара металлургия]] шикізатына бай.
# [[Жылу энергетикасы|Жылу электр энергиясына]]бай.

'''Ауыл шараушалығы:'''
Солтүстік Қазақстан экономикалық ауданы негізінен егіншілікті аудан болып табылады. Онда етті-сүтті [[мал шаруашылығы]] дамыған. Бұл экономикалық аудан 35% ет, 50% сүт пен жұмыртқа, 48% [[Ірі қара шаруашылығы|ірі қара мал]] өсіреді.
[[Астық шаруашылығы]]нан (дәнді дақылдар) жаздық бидай, арпа, күздік қара бидай, қарақұмық, балауса, жүгері, техникалық дақылдар өсіру қарқынды дамыған.
'''Ірі қалалары:'''
'''Астана: ''' -әлем бойынша ең жас астана, сонымен қатар, республиканың саяси-әкімшілік, іскер және мәдени орталығы болып табылады. <ref>http://astanafestival.kz/kz/about/astana</ref>
852 985 адам тұрады (1 қаңтар 2015)
[[File:Kostanaycentre.jpg|thumb|right|200px|Қостанай қаласы]]
'''Негізгі мамандануы:''' ауыл шаруашылық машиналарын, конденсаторлар шығарады, ірі құрылыс индустриясы.

'''Павлодар: ''' - Ертіс өзені жағасы жазығында, Республикасының солтүстік-шығысында орналасқан облыс орталығы.<ref> http://map.pavlodarlibrary.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=6&Itemid=11&lang=kz</ref>
356 091 тұрғыны бар (2015).<ref>[http://pavlodarstat.kz/rus/pavlcity/ Город Павлодар] Департамент статистики Павлодарской области</ref>

'''Негізгі мамандануы:''' [[Павлодар алюминий зауыты|алюминий зауыты]] («Қазақстан», ДТ-75) трактор және [[Павлодар химия зауыты|химия зауыты]].

'''Петропавл:''' – Қазақстан Республикасының Солтүстік Қазақстан облысының әкімшілік орталығы. Ресей шекарасына жақын орналасқан.<ref>http://maps.resurs.kz/kaz/googlemap/detail/petropavlovsk </ref>
205 мыңнан астам тұрғыны бар (2012).<ref>http://www.komandirovka.ru/cities/petropalovsk/</ref>

'''Негізгі мамандануы:''' ірі ет комбинаты, [[Петропавл Шағын Литражды Двигательдер Зауыты|двигательдер зауыты]], жылжымалы электр станцияларын шығарады.[[File:Кокшетау.jpg|thumb|right|200px|Көкшетау қаласы]]

'''Қостанай: ''' -1879 жылы құрылған, Тобыл өзенінің жағасында орналасқан.<ref>http://ortcom.kz/map/city/9 </ref>
226 425 тұрғыны бар (2015).<ref>Kazakhstan Republic of Kazakhstan (англ.). citypopulation.de.</ref>

'''Негізгі мамандануы:''' Соколов-Сарыбай кен байыту комбинатының [[темір]]імен Жітіқара [[асбес]]ін өндіру, тау-кен жабдықтары зауыты, қосалқы бөлшектер шығару және боксит өндіріледі.
* Тамақ өнеркәсібі: ет, ұн комбинаты.
* Жеңіл өнеркәсібі: тігін, аяқ киім тігу.

'''Көкшетау:''' -[[Ақмола облысы]]ның әкімшілік орталығы. [[Қопа көлі]]нің жағасында орналасқан, Көкшетау үстіртін алып жатыр.<ref> http://maps.resurs.kz/kaz/googlemap/detail/kokshetau</ref>
155 918 тұрғыны бар (2015).<ref>http://www.akmola.stat.kz/oblasti/koksh.htm</ref>

'''Негізгі мамандануы:''' медициналық аспаптар шығару.
Сусын өндіретін «Көкшетауминералды сулары», жүк көлігін құрастыратын «КамАЗ-Инжиниринг», полимерлік құбыр шығаратын «Тыныс» АҚ және астық өңдейтін «AGRIMER ASTYK» диірмен кешені.<ref>http://kz.zaman.com.tr/kz/newsDetail_getNewsById.action?newsId=54431</ref>

=== Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданы ===
'''Географиялық орны: '''
Батысында [[Арал теңізі]]нен бастап, шығысында [[Жетісу қақпасы]]на дейін және солтүстігінде [[Балқаш]] көлі мен [[Бетпақдала]] шөлінен республиканың оңтүстігіндегі шекарасына дейінгі орасан зор аумақты алып жатыр.

Оңтүстік Қазақстанның аумағы батыстан шығысқа қарай шамамен 2000 шақырымға, солтүстіктен оңтүстікке қарай 700 шақырымға созылады. Ол көлемі жөнінен Батыс Қазақстаннан кейін екінші орын алады.

'''Әкімшілік құрамы:''' Алматы облысы - [[Талдықорған]], Жамбыл облысы - [[Тараз]], Оңтүстік Қазақстан облысы - [[Шымкент]], Қызылорда облысы - [[Қызылорда]].

Аумағы: 711,6 мың км<sup>2</sup> Қазақстанның 26,2%.
[[File:Almaty 36.Nurly-tau.jpg|thumb|right|200px|Алматы қаласы]]
'''Тұрғындары:''' 2015 жылғы мәлімет бойынша 8 208 653 адам Қазақстан халқының 47%-дан астамын құрайды.
Тұрғындардың орташа тығыздығы: 8-10 адам/шаршы км.

'''Табиғи қорлары: '''
Еңбек ресурстарына бай аудан. Жер қорлары - суармалы егістіктер, шабындықтар жайылымдықтар, су қорлары - негізінен егістіктерді суаруға маманданған аудан.
Мұнай, тау-кен отын энергетикасы, газ, қоңыр көмір, полиметалдар, [[Қаратау фосфорит алабы|Қаратау бассейнінің фосфориттері]], [[құрылыс материалдары]] бар Мырғалымсай полиметал кен орыны [[Қаратау қаласы|Қаратауда]] орналасқан.

'''Негізгі мамандануы: '''
[[түсті металлургия]], [[қаракөл қойы]], [[машина жасау]], жеңіл және тамақ өнеркәсібі, мұнай-химия өнеркәсібі, қағаз, құрылыс материалдарын өндіру салалары. [[Кентау]]да экскаватор, ал [[Шымкент]]те алып прессавтомат шығаратын зауыт бар.
[[Шымкент қорғасын зауыты]]. Тараз суперфосфат, [[Шардара су электр станциясы|Шардара]] және [[Қапшағай су электр станциясы|Қапшағай СЭС-ы]]жұмыс істейді.

'''Тамақ өнеркәсібі:''' етті ұқсату.

'''Жеңіл өнеркәсіп:''' [[былғары]], [[аяқ киім]] шығару, [[жібек құртын өсіру]] шаруашылығымен айналысады. Мақта-мата өнімдерін өндіруде жетекші орында.
[[File:Building of the South Kazakhstan region's Administration (Shymkent).jpg|thumb|right|200px|Шымкент қаласы]]
'''Ауыл шаруашылығы:''' астық өндіру ([[күріш]], [[арпа]], [[сұлы]]), техникалық дақылдар [[Сырдария]] өзенінің бойында егіледі. Техникалық дақылдарды суару үшін Киров, [[Арыс-Түркістан каналы]], Талас-Асы, Қаратау арналары салынған.

Оңтүстік Қазақстанда үш ірі және бірнеше ұсақ өнеркәсіп тораптары бар:
# Алматы өнеркәсіп торабы
# Қаратау-Тараз
# Шымкент-Қаратау
# Талдықорған-Қызылорда-Арал шағын өнеркәсіп торабы.

Басқа аудандардан ерекшелігі:
# Суға мол аудан.
# [[Мал шаруашылығы]] жақсы дамыған (қаракөл).
# [[Фосфориттер|Фосфорит]] және [[қорғасын]] кеніне бай

'''Ірі қалалары:'''
'''Алматы:''' Еуразиялық континенттің орталығында, Тянь-Шань тауының солтүстігінде, Іле Алатауының баурайында, Қазақстан Республикасының оңтүстік-шығысында орналасқан.<ref> http://kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/239-tarikh/2767-almati-alasini-tarihi.html</ref>
1 552 349 тұрғыны бар.<ref>Об изменении численности населения Республики Казахстан с начала 2015 года до 1 февраля, Комитет по статистике</ref> Мұнда тамақ және жеңіл өнеркәсіп салалары басым. Алматы «миллионер» қала.

'''Ірі тамак өнеркәсібі: ''' ет консервілеу және [[Алматы жеміс консервілеу зауыты|жеміс консервілеу комбинаты]], [[темекі]] көп өсіріледі.

'''Ірі жеңіл өнеркәсібі: ''' мақта иіру, [[Тоқыма кәсібі|тоқыма]], тігін, [[аяқ киім]].

'''Ауыр өнеркәсібі:''' [[машина жасау]] және жөндеу механикалық зауыттары, ауыр машина жасау (АЗТМ) - домна пештері үшін жабдықтар, станоктар жасау, вагон жөндеу, аспаптар жөндеу, автомобиль зауыттары.

Алматы қаласында ЖЭС-сы, Іле өзенінде - Қапшағай СЭС-сы, Үлкен Алматы өзенінде -су электр стансасы жұмыс істейді.
[[File:Ханака Ахмеда Ясави, Туркестан 2007 001.jpg|thumb|right|200px|Түркістан қаласы]]
'''Шымкент ''' - Қазақстанның көне қалаларының бірі, б.з.д. II ғасырда салынған. <ref>http://massaget.kz/layfstayl/alemtanu/Qazaqstanym/1076/ </ref>
711 883 тұрғыны бар (2015).

'''Негізгі мамандануы: '''
Ірі [[Шымкент қорғасын зауыты|қорғасын зауыты]], химия-фармацевтика, прокат, жабдықтар зауыты.

'''Жеңіл өнеркәсібі:'''
мақта тазартатын, май сығатын, мақта-мата комбинаты, ауыл шаруашылығы шикізаттарын ұқсататын зауыттар.

'''Тамақ өнеркәсібі: ''' ет, жемістер консервілеу, май шайқау.

'''Түркістан''' – Орта Азия мен Қазақстандағы ең көне қалалардың бірі.<ref>http://turakimat.gov.kz/index.php/kz/bas-bet/12-material-aza/29-t-rkistan-alasyny-ys-asha-tarikhy </ref>
204,6 мың адам тұрады (2013) <ref>Түркістан қаласы бойынша қысқаша негізгі мәлімет. Оңтүстік Қазақстан облысы Әкімдігінің ресми сайты (19 қыркүйек 2013).</ref>
[[File:Taraz image1.jpg|thumb|right|200px|Тараз қаласы]]
'''Негізгі мамандануы: '''
[[мақта]] тазартатын, май шайқайтын зауыты, [[алебастр]] зауыты, жөндеу- механика және мал азықтық антибиотиктер зауыты.

'''Тараз ''' -1856 Қырғыз тауларының солтүстігіне қарай тау жағындағы жазықта, Талас өзенінің сол жақ жағалауында құрылған.<ref> http://taraz.zhambyl.kz/?action=contents&page=95&lan=kaz</ref>
350 300 мың тұрғыны бар (2013).<ref>http://realkz.com/page.php?lang=1&page_id=310</ref>- облыс орталығы.

'''Өнеркәсібі:'''
[[Фосфориттер|фосфорит]] өндіру, химия өнеркәсібі ([[минералды тыңайтқыш]] шығарады), тамақ және жеңіл өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы шикізаттарын ұқсататын зауыттар. Шақпақ қант шығаратын зауыты бар.
[[File:Qyzylorda station.jpg|thumb|right|200px|Қызылорда қаласы]]
'''Талдықорған ''' 162 440 тұрғыны бар (2015).

'''Негізгі мамандануы:'''
[[Құрылыс материалдары]] өнеркәсібі, электротехникалық машина жасау орталығы, аккумулятор зауыты. Ауыл шаруашылық шикізаттарын ұқсату зауыттары, жеміс консерві зауыты, тігін және жиһаз фабрикалары, қант зауыттары.

'''Қызылорда ''' -Қызылорда облысының әкімшілік, экономикалық және мәдени орталығы. [[Сырдария ]] өзенінің оң жағалауында орналасқан. 268 930 тұрғыны бар (2015).

'''Негізгі мамандануы:'''
негізінен [[Жеңіл өнеркәсіп|жеңіл және тамақ өнеркәсібінің]] салалары: күріш тазарту, былғары, сыра зауыттары, ет және сүт комбинаттары, аяқ киім фабрикалары.

=== Шығыс Қазақстан экономикалық ауданы ===
'''Географиялық орны: '''
Шығыс Қазақстан экономикалық ауданы Қазақстанның шығысында. Солтүстігінде [[Ресей]]мен, шығысында [[Қытай Халық Республикасы|Қытаймен]], солтүстік батысында [[Павлодар облысы|Павлодар]], батысында [[Қарағанды облысы|Қарағанды]], оңтүстігінде [[Алматы облысы]]мен шектеседі.
Аумағы ең кіші экономикалық аудан. Жалпы ауданы 283,2 мың км<sup>2</sup>.

'''Құрамы: '''
14 аудан, 9 қала, 24 қала тектес елді мекен бар.
Қазақстан халқының 11%-ы тұрады.

'''Халқы: '''1455,4 мың адам, 1 км-қа 6,3 адамнан келеді.
Қала халқы - 60%.

'''Табиғи байлықтары:'''
Кен қазбалары [[қорғасын]], [[мырыш]], [[мыс]] және т.б. [[түсті металдар]]. Риддер, Зырян, Малеевка, Белоусовка т.б. кен орындары.
Қалба жотасы мен Оңтүстік Алтай: [[қалайы]]-[[вольфрам]], ванадий кендері, [[құрылыс материалдары]], [[әктас]], [[гипс]], [[ас тұзы]].
Шығыс Қазақстанның экономикасы түсті металлургия өндіріс циклі жетекші рөл атқарады.
[[File:Akimat oskemen.jpg|thumb|right|200px|Өскемен қаласы]]
'''Негізгі мамандануы:'''
Шығыс Қазақстан экономикасында ауыр өнеркәсіп аграрлық өнеркәсіптік кешенмен ұштасқан. [[Қорғасын]]-[[мырыш]], [[титан]]-[[магний]], [[мыс]], [[алтын]], [[күміс]] өнеркәсіптері, [[титан]], [[магний]] өндіру, [[машина жасау]], [[ағаш өңдеу]], тамақ және [[жеңіл өнеркәсіп]]тері бар.

Аграрлық өнеркәсіп кешенінде [[мал шаруашылығы]] жетекші рөл атқарады. [[Ертіс]], [[Үлбі өзені|Үлбі]], [[Бұқтырма өзені|Бұқтырма]], [[Нарын өзені|Нарын]] өзендері жайылмасында суармалы шалғындар, пішендіктер көп. Мал шаруашылығының негізгі саласы етті, жүнді қой шаруашылығы, етті, сүтті, [[Ірі қара шаруашылығы|ірі-қара]] өсіру, Алтай бөктері мен оңтүстік Тарбағатайда [[омарта]] шаруашылығы, [[Марал шаруашылығы|марал өсіру]], [[қой шаруашылығы]] дамыған. Марал мүйізінен бағалы дәрілік шикізат алынады.
Шығыс Қазақстанның егіншілігінде [[астық шаруашылығы]], [[күнбағыс]], [[картоп]] пен [[көкөніс]] өсіру басым.

Шығыс Қазақстан экономикалық ауданында төрт өнеркәсіп торабы бар:
# Өскемен өнеркәсіп торабы.[[File:Semey State University.JPG|thumb|right|200px|Семей қаласы]]
# Лениногор-Зырян өнеркәсіп торабы.
# Семей өнеркәсіп торабы.
# Аягөз өнеркәсіп торабы.

Басқа аудандардан ерекшелігі:
# Арзан су электр энергиясына бай.
# Түсті, [[полиметалл]] өнеркәсібі жақсы дамыған.
# [[Алтын]], [[күміс]]ке бай.
# [[Марал]], [[омарта]], жібек, орман шаруашылықтары жақсы дамыған.

'''Ірі қалалары:'''
'''Өскемен''' - Қазақстанның батыс-шығыс бөлігінде [[Ертіс]], [[Үлбі өзені|Үлбі]] өзендерінің сағасында орналасқан.<ref> http://samiyly4wiforum.forum.com.kz/viewtopic.php?id=50</ref> 328 608 тұрғыны бар (2015).

'''Негізгі мамандануы:'''
[[түсті металлургия]]ның орталығы; [[қорғасын]], [[мырыш]], [[алтын]], [[күміс]], [[кадмий]], [[теллур]], калий тыңайтқыштары.

'''Риддер''' - Қазақстанның солтүстік шығысында, Иванов жотасының баурайында, тауаралық ойпатта теңіз деңгейінен 700-900 метр биіктікте орналасқан.<ref> http://visiteast.kz/kk/category/41</ref> 58 062 тұрғыны бар (2015).
Риддер қаласы [[түсті металлургия]] кәсіпорындарының алғашқылары.

'''Негізгі мамандануы:'''
[[қорғасын]], [[мырыш]], [[Сирек металдар|сирек кездесетін металдар]] өндіру ([[Полиметалл кені|полиметалл кен орыны]] бар).
* Жеңіл өнеркәсібі - [[Тоқыма кәсібі|тоқыма]].
* Тамақ өнеркәсібі - ет комбинаты.

'''Семей'''. Семейдің негізі 1718 жылы қаланды.<ref> http://www.qazaq.kz/?p=621</ref> 339 361 тұрғыны бар (2015).
* Жеңіл өнеркәсібі: [[жүн өңдеу]], шұға комбинаты, аяқ-киім фабрикасы.
* Тамақ өнеркэсібі: ет комбинаты, [[сүт]], [[күнбағыс]] майын өндіру.
* Металл өнеркәсібі: [[Білдек|станоктар]], [[Кабель|электр кабелі]], [[арматура]], [[құрал-саймандар]].
* Машина жасау: шетел автомобильдері шығарыла бастады. «Азия-авто».

=== Батыс Қазақстан экономикалық ауданы ===
Республиканың қиыр батысында орналасқан. Солтүстігі мен солтүстік батысында [[Ресей]]мен, батысында [[Каспий теңізі]]мен, оңтүстігінде [[Түрікменстан]]мен, оңтүстік шығысында [[Өзбекстан]]мен, ал мемлекет ішінде, шығысында [[Қостанай облысы|Қостанай]], [[Қарағанды облысы|Қарағанды]], [[Қызылорда облысы|Қызылорда]] облыстарымен және [[Арал теңізі]]мен шектеседі.

'''Кұрамы:'''
Батыс Қазақстан облысы -[[Орал]], Атырау облысы -[[Атырау]], Ақтөбе облысы –[[Ақтөбе]], Маңғыстау облысы -[[Ақтау]]. Аумағы: 736,1 мың км2.

'''Халқы:''' 2 640,5 мың адам. 1 км - 2,9 адамнан келеді. Қазақстан халқының 12,8% тұрады. Ауданның солтүстігінде, [[Жайық]] аңғарында халық тығыз қоныстанған. Қала халқы - 50%. Республикадағы қазақтар басым тұратын аймақ.

[[File:Abulkhair Khan Prospect 2.jpg|200px|thumb|right|Ақтөбе қаласы]]
'''Табиғи байлықтары: '''
Кен байлықтарының 50-ден астам түрі кездеседі. Олардың ең ірілері: [[Каспий маңы ойпаты]] мен [[Маңғыстау түбегі]]ндегі мұнай мен газ, Ақтөбе ауданындағы, Мұғалжар тауларындағы [[хром]], [[никель]], [[темір]], [[марганец]], [[көмір]], [[фосфориттер]], [[мұнай]], [[мыс]] және т.б.
Құрылыс материалдарынан: [[гипс]], [[әктас]], ұлутас.

'''Негізгі мамандануы:'''
Батыс Қазақстан экономикасында мұнай-газ химиясы және балық ұқсату өндірістері жетекші орын алады. Сонымен қатар: кен химиясы, [[электрметаллургия]], [[Аграрлық-өнеркәсіптік кешен|аграрлық өнеркәсіп кешені]] біршама дамыған.
Батыс Қазақстан мұнай-газ-химия циклі Ембі алабы мен Маңғыстау түбегіндегі мұнай мен ілеспе газды өндіруді, [[Жаңаөзен]] мен теңіздегі газ өңдеу өнеркәсібін камтыды. [[Атырау]] мен [[Ақтөбе]] мұнай жабдықтарын, [[Ақтау]]да пластмасса шығарады.
Батыс Қазақстандағы балық ұқсату өндірісі солтүстік Каспийде шоғырланған ([[бекіре]] балығын аулау).

Кен химиясы: [[фосфориттер]], [[натрий]], [[бром]], [[магний]] тұздарын, [[минералды тыңайтқыш]]тар, улы химикаттар, ферроқорытпалар өндіру.

Батыс Қазақстан экономикалық ауданында төрт өнеркәсіп торабы бар:
# Атырау-Ембі өнеркәсіп торабы.
[[File:Atyrau rivers.jpg|200px|thumb|right| Атырау қаласы]]
# Ақтөбе өнеркәсіп торабы.
# Ақтау өнеркэсіп торабы.
# Орал өнеркәсіп торабы.

Басқа аудандардан ерекшелігі:
# [[Тұщы су]]ға тапшы (АЭС екі қызмет атқарады: а) электр энергиясын береді; ә) суды тұщыландырады).
# [[Мұнай|Қара алтынға бай]].
# [[Бекіретәрізділер|Бағалы балық ауланады]] (қызыл, қара уылдырық алынады).

'''Ауыл шаруашылығы: '''
[[мал шаруашылығы]] жетекші рөл атқарады: етті, жүнді еділбай тұқымды қой өсіру, етті-сүтті мал шаруашылығы, [[жылқы]], [[түйе]] өсіру қарқынды дамыған.
Егіншілік нашар дамыған. Негізгі дақылдары: жаздық бидай мен [[тары]], [[қыша]] мен [[күнбағыс]].

[[File:Орал вокзалы.JPG|200px|thumb|right| Орал қаласы]]
'''Ірі қалалары:'''
'''Ақтөбе''' – Елек өзенінде орналасқан, Ақтөбе облысының әкімшілік орталығы.<ref>http://maps.resurs.kz/kaz/googlemap/detail/aktubinsk </ref> 387 945 тұрғыны бар (2015).<ref>Численность населения Актюбинской области по полу в разрезе городов, районов, районных центров и поселков (экспресс-информация). Департамент статистики Актюбинской области. Проверено 6 марта 2015. </ref>

'''Негізгі мамандануы: '''
[[Ақтөбе ферроқорытпа зауыты|ферроқорытпа зауыты]], [[Ақтөберентген|рентген аппаратурасы зауыты]], мұнай жабдықтары, ауыл шаруашылык машиналар зауыты, тракторлар мен автомобильдерге қосалқы бөлшектер шығару зауыты, [[Ақтөбе хром қосындылары зауыты|хром қосылыстары зауыты]], электротехникалық машина жасау орталыгы.
Стабилизаторлар, [[лак]], [[бояу]], тоқыма және [[кондитер өнімдері]]н шығаратын кәсіпорындар.

'''Атырау ''' - облыс орталығы, Қала [[Каспий теңізі]]нің қазіргі жағасынан 40 км жерде [[Жайық]] өзенінің тармақтала біткен атырауын алып жатыр.<ref>http://visitkazakhstan.kz/kk/guide/information/4/8/ </ref>
218 226 тұрғыны бар (2015).
[[File:Aktau Light house Caspian Sea.jpg|200px|thumb|right| Ақтау қаласы]]
'''Негізгі мамандануы:'''
[[Атырау мұнай өңдеу зауыты|мұнай өңдеу]], мұнай жабдықтарын шығару, кеме жөндеу зауыттары, [[Атыраубалық|балық комбинаты]], сүт зауыттары, электр станциялары: Атырау- Каспий [[кемежай]]ы, Жайық өзеніндегі [[айлақ]] жұмыс істейді.

'''Орал ''' – Қазақстанның көне қаласы, Батыс Қазақстан облысының әкімшілік орталығы. Жайық өзенінің оң жағалауында орналасқан.<ref>http://visitkazakhstan.kz/kk/guide/information/7/0/160/ </ref>
278 841 тұрғыны бар (2015).

'''Негізгі мамандануы:'''
[[Былғары өңдеу|былғары]], пима-киіз фабрикасы, ет консерві комбинаты, [[ұн]]-[[Жарма дақылдары|жарма]] тарту, [[Кондитер өнімдері|кондитер]], фармацевтика, химия өнеркәсібі, машина жасау зауыты.

'''Ақтау '''- Қазақстанның өзге қалаларынан өз көшелерімен ерекшеленеді. Бұл қалада көше атаулары жоқ. Ақтау көшелері ықшам аудандармен бөлінеді. <ref>http://massaget.kz/layfstayl/bilim/zharatylystanu/478/ </ref>
182 394 тұрғыны бар (2015).

'''Негізгі мамандануы: '''
АЭС, [[Ақтау пластикалық масса зауыты|пластмасса]], [[Қазақ газ өңдеу зауыты|газ өңдеу зауыты]], құрылыс материалдар зауыты.


== Дереккөздер ==
== Дереккөздер ==

19:13, 2015 ж. сәуірдің 11 кезіндегі нұсқа

Қазақстан географиясы
карта: Қазақстан географиясы
Әлем бөлшегі Еуразия
Аймақ Шығыс Еуропа, Орталық Азия
Координаттары 48° с.е., 68° ш.б.
Аумағы
Жағалау сызығы 2 964 км
Шекаралары 12 012 км
Ең биік нүктесі 6 995 (Хан Тәңірі)
Ең төмен нүктесі 132 (Қаракие ойпаты)
Ірі өзені Ертіс (1700) км
Ірі көлі Каспий

Қазақстан республикасы Еуразия құрлығының орталық бөлігінде орналасқан Координаттар: 48° с. е. 68° ш. б. / 48° с. е. 68° ш. б. / 48; 68 (G) (O) (Я). Республиканың жерінің ауданы — 2724,9 мың км². Жер шарының халық мекендеген кұрлық бөлігінің 2%-ы және Еуразия ауданының 5%-ы елдің үлесіне тиеді. Аумағының өлшемі жөнінен ол әлем елдерінің алғашқы ондығына кіреді және ішкі құрлықтық мемлекеттердің ең ірісі болып саналады. Жерінің көлемі жөнінен дүние жүзінде 9-орын алады. Жалпы аумағы бүкіл жер шары көлемінің 2%-ын, Азияның 6,1 %-ын құрайды. Еуразия құрлығында Ресей, Үндістан, Қытайдан кейін төртінші орында, ал ТМД елдерінің ішінде Ресейден кейін екінші орында тұр.

Қазақстанның батысында Еділдің төменгі ағысы, Каспий маңы мен Тұран ойпаты, шығысында Алтай таулары, солтүстігінде Батыс Сібір жазығы, ал оңтүстігінде Қызылқұм шөлі мен Тянь-Шань тау жүйесі орналасқан. Батысынан шығысына дейін - 3000 км, солтүстіктен оңтүстікке дейін - 1600 км.

Республиканың халқы 17,4 млн. адамнан асады.[1] Қала халқының үлесі 56%-ды құрайды. Қазақстан халқының орналасу тығыздығы 1 шаршы километр жерге 6,6 адамнан келеді. Республика жерінің шеткі нүктелері 55°26'- 40°56' с. е. және 45°27'-87°18' ш. б. аралығында орналасқан.

Қазақстан. Ғарыштан түсірілген сурет
Қазақстан ортографиялық проекцияда
Қазақстанның физикалық картасы
Қазақстанның геологиялық картасы
Қазақстанның әкімшілік бөліну картасы
Қазақ даласы

Қазақстанның физикалық-географиялық жағдайы

Физикалық-географиялық жағдайы тұрғысынан, Қазақстан Тынық мұхит пен Атлант мұхитынан, сондай-ақ Үнді мұхиты мен Солтүстік Мұзды мұхитынан бірдей дерлік қашықтықта орналасқан.[2] Оның мұхиттардан шалғай жатуы әрі аумағының үлкендігі климатының өзіндік ерекшелігін қалыптастырады. Қазақстан батысында – Еділдің төменгі ағысынан, шығысында – Алтай тауларының етегіне дейін 3000 км-ге, солтүстіктегі – Батыс Сібір жазығынан, оңтүстіктегі Қызылқұм шөлі мен Тянь-Шань тау жүйесіне дейін 1600 км-ге созылып жатыр.

A.
Сарыарқа даласы
Шарын шатқалы

Республиканың географиялық орны оның табиғат жағдайларын анықтайды. Қазақстан қоңыржай белдеудің орта және оңтүстік ендіктерінде орналасқан. Дәл сол ендіктердегі Шығыс Еуропа қоңыржай континенттік климатымен, ал Батыс Еуропа субтропиктік климатымен ерекшеленсе, Қазақстан шұғыл континенттік климатымен көзге түседі. Қазақстан аумағы табиғатының бір шетінің екінші шетінен айырмашылығы үлкен.

Мысалы, оңтүстіктегі тау етектерінде алма мен өрік гүл атқан кезде, республиканың солтүстігінде әлі суық, қарлы боран соғып тұрады. Қазақстан жерінде қатаң Сібір мен қапырық Орта Азия тоғысып жатады. Географиялық орнына қарай республика жерінде орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналары қалыптасқан. Республиканың батыс шеті (45°27' ш.б.) Эльтон және Басқұншақ көлдері маңына, ал шығыс нүктесі (87°18' ш.б.) Бұқтырма өзенінің бастауына сай келеді. Ендік бойымен батыстан шығысқа қарай, материк ішіне тереңдеген сайын, климаттың континенттігі арта түседі. Қазақстанның оңтүстік-шығысы мен шығыс таулы өңірлерінде ландшафттардың күрделене түсетін алуан түрлі биіктік зоналары байқалады. Қазақстанның географиялық орнына байланысты барлық өңірлерінде жылдың төрт мезгілінің ауысуы айқын байқалады.

Қазақстан Каспий теңізі арқылы Әзірбайжан, Иран елдеріне, Еділ өзені және Еділ-Дон каналы арқылы Азов және Қара теңіздерге шыға алады. Жердің көп бөлігі жазық, үстіртті болып келеді. Ол алуан түрлі шаруашылық жұмыстарын дамытуға мүмкіндік береді.

Шекарасы

Қазақстан шекарасының жалпы ұзындығы 13394 км, теңізбен (Каспий) 2000 км-ден астам. Қазақстан батыста, солтүстік-батыста және солтүстікте 7591 км Ресеймен шектеседі. Республиканың Алтайдан Тянь-Шаньға (Хантәңірі массивіне) дейінгі 1782 км-ге созылып жатқан шығыс шекарасы Қытай Халық Республикасымен арадағы мемлекеттік шекараға сай келеді. Ал оңтүстігінде тәуелсіз мемлекеттер: Түрікменстанмен - 426 км, Өзбекстанмен - 2354 км және Қырғызстанмен - 1241 км шектеседі. Республиканың шекарасы батысында - Каспий маңы ойпаты мен Жалпы Сырт қыратының біраз жерін, солтүстігінде Батыс Сібір жазығының оңтүстігін; оңтүстігінде Тұран ойпатын, ал шығысы мен оңтүстік-шығысында Алтайдың батыс бөлігінің, Сауыр, Тарбағатай жоталарының, Жетісу (Жоңғар) Алатауының негізгі бөлігін және Тянь-Шаньның солтүстік жоталарын басып өтеді.[3]

Климаты

Қазақстан климатының шұғыл континенттілігі мен құрғақшылығы географиялық орыны мен мұхиттан алыс жатуына байланысты. Солтүстігінде қоңыржай суық, жазы қоңыржай жылы, оңтүстігінің қысы жылы, жазы ыстық және құрғақ.

Қазақстанның кең байтақ аумағына байланысты, мемлекеттің түрлі аймақтарында ауа райы айтарлықтай өзгеше болуы мүмкін. Мысалға, оңтүстікте егін егу басталып жатқан кезде, солтүстік жерінде әлі қар жатып, боран соғып тұруы ғажап емес.[4]

Қазақстан климатының қалыптасуына арктикалық, қоңыржай теңіздік және тропиктік ауа массалары әсер етеді. Қазақстандағы ең суық ай - қаңтар. Қаңтардың орташа температурасы солтүстікте -19°С (Петропавл), оңтүстікте -2°С (Дарбаза), кей күндері солтүстік-шығыста -54°С-ге дейін барады.

Қазақстанның ең жылы айы - шілде. Шілденің орташа температурасы - солтүстікте +19°С, оңтүстікте +28 °С +30 °С, ең жоғарғы температура солтүстікте +41 ° С, оңтүстікте +47 ° С болып келеді.

Жиынтық радиация мөлшері солтүстіктен оңтүстікке қарай 4200-5500 МДж/м² тең. Қыста - ауаның қысымы жоғары. Жазда - ауа қысымы төмен. Қоңыржай, тропиктік, арктикалық ауа массаларды жыл бойы республика аумағында өтеді.

Қазақстанда кездесетін желдер: Сайқан, Ебі, Шілік, Арыстанды-Қарабас, Қордай, Мұғалжар желдері. Жоңғар қақпасында үнемі жел соғып тұрады.[5]

Географиялық зерттелу тарихы

Антикалық кезеңдегі (ерте кездегі) зерттеулер

Ұлы Жібек жолы

Қытай жазба деректерінде б.з.б. II-I ғасырларда Үйсін мемлекетінің Қытай өкіметімен қарым-қатынастары жайлы мәліметтер бар.

Ұлы Жібек жолы.

Жібек жолының басы Қытай жеріндегі Хуанхэ өзенінің аңғарындағы аймақтан басталды. Ол Ұлы Қытайдың батыс шетінен өтіп, Іле өзенімен Ыстықкөлге жетеді. Жол осы арада батысқа және солтүстік-батысқа қарай шығу үшін оңтүстік, солтүстік бағыттарға тармақталады. Оңтүстік бағыт Ферғана, Самарқан, Ирак, Иран, Сирия елдері мен Жерорта теңізіне шыққан. Ал солтүстік бағыт Оңтүстік Қазақстанда Испиджаб (Сайрам) қаласына келіп және екі тармаққа бөлінген. Біреуі Орта Азияға қарай, екіншісі Түркістан арқылы Сырдарияның төменгі ағысымен батыс Қазақстанға шығып, Еуропаға қарай өткен[9] Сауда қалалары Оңтүстік Қазақстанда - Суяб, Құлан, Тараз, Отырар, Баласағұн, Сайрам, Сауран.[10]

Ежелгі заманнан XVIII ғ. 30-шы жылдарға дейінгі аралық

Бұл дәуірде саудагерлер мен елшілердің кездейсоқ саяхаттарының нәтижесінде қазақ жерінің сыртқы көрінісі туралы үздік те қарапайым деректер жинақталған.

Әбу Насыр Әл-Фараби қазақ жеріндегі қазіргі географиялық атаулардың қалыптасуына үлес қосты, астрономиялық зерттеулері (күн сағат, т.б.) қазақ жері туралы мағлұматтарды толықтыра түсті.

Махмұд Қашқаридың «Диуану лұғат-ит-түрк» деген еңбегінің географиялық маңызы зор болды. Ғалымның қолжазба күйінде сақталған дүние жүзінің «дөңгелек картасына» қазақ жеріндегі көптеген нысандарды түсірді. Сонымен қатар ол Қазақстандағы географиялық атауларды табиғат жағдайларымен байланыстырып түсіндіруге тырысты. Қазақстан мен Орта Азия аумағында болған кейбір тарихи оқиғалар жайында (мәселен, Ескендір Зұлқарнайын жорығы туралы) құнды мәліметтер келтіріледі.[11]

Елюй Чу - Цай (1219) мен Чань Чунь (1221) Іле-Талас өзендерінің аралығындағы елдер туралы мәліметтер жинаған. Талас, Сырдария өзендерінің табиғат жағдайларын сипаттаған.

XVI ғасырдағы орыс мемлекетінің Қазақстан туралы географиялық мәліметтер жинай бастауы немесе физика-географиялық тұрғыдан зерттеулер

Қадырғали Жалайыр «Жылнамалар жинағы» атты географиялық мазмұндағы кітап жазған. Қадырғали Жалайыри «Жылнамада» Шығыс елдеріне, оның шаһарларына шолу жасап, түркі тайпаларына анықтама береді. Қазақ хандарының өмірбаяндарына тоқталады. Ол қазақ жері, оның қалалары туралы аса құнды тарихи деректер қалдырды.[12]

XVII ғасырда Қазақстан аумағы С. Ремезов жасаған «Сібірдің сызба кітабы» атты картаға кірді. XIX ғасырдың II жартысында Қазақстан табиғатына ғылыми-географиялық тұрғысынан сипаттама берілді.

Семенов-Тян-Шаньский (1827-1914) Еуропалық ғалымдардың ішінде Тянь-Шаньды зерттегендердің алғашқысы, 1856-1857 жылдары Орталық және Солтүстік Тянь-Шаньға Хан-Тәңірі массивіне дейін барды.

1851 жылы Семенов-Тян-Шанский Тянь-Шань саяхатына шыққан кезінде Омбыда Шоқан Уәлихановпен танысып, оның болашақ ғылыми жұмыстарына бағыт сілтеді. Семенов-Тян-Шанскийдің кеңесімен Шоқан әйгілі Қашғар саяхатын жүзеге асырды. Аса бай коллекциялар жинап, өсімдіктер мен жануарлардың бұрын белгісіз жүздеген түрлерін ашты. Оның басшылығымен Ш. Уәлихановтың, Н.М. Пржевальскийдің, Г.И. Потаниннің, И.Д. Черскийдің, В.А. Обручевтің т.б. экспедициялары ұйымдастырылды.[13]

Н.А. Северцов (1827-1885) 1857-1867 жылдары Арал теңізін, Сырдарияның төменгі ағысын және Қаратау жоталарын зерттеді. Н.А. Северцовтің Қазақстанды зерттеу жұмыстары П.П. Семеновтың Тянь-Шаньды зерттеуімен тұстас келді. Ол әуелде Арал теңізі мен Сырдарияның төменгі сағасына сапар шекті. Одан соң Тянь-Шаньда, Жетісу, Қызылқұм, Қаратау өңірлерінде зерттеу-бақылау жұмыстарын жүргізді, Үстірт пен Мұғалжарды зерттеді. Осы зерттеулер нәтижесінде Н.А. Северцов Қазақстан жерінде жануарлардың таралуы жайында ғылыми ой-пікірлерді кеңейтті.

И.В. Мушкетов (1850-1902) Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауының кұрылысын зерттеген. Әулиеата (қазіргі Тараз) қаласының маңын, Ыстықкөлді зерттеді. Сонымен қатар Ілені, Күнгей және Теріскей Алатауды бірнеше жерден басып өткен. И.В. Мушкетов Орта Азияның физикалық географиясы мен геологиясына арналған «Түркістан» (1886-1906) еңбегін жазды. Мушкетовтың Түркістан монографиясының негізгі бөлігі Тянь-Шань тауларының жүйесін, оның мұз басуын, сондай-ақ тау етектеріндегі жазық жерлер мен жота аралық аңғарлар мен ойыстарда сары (лесс) топырақты және саздақ балшықты жерлердің пайда болуындағы метеорологиялық жағдайын зерттеді. Ол шекараларды анықтап, алғашқы геологиялық қартасын (1881) жасады. 1887 жылы Верныйда (Алматы) болған жер сілкінудің себептері мен шөлді аудандардағы жел әрекеті туралы құнды деректер жинақтады.[14]

Л.С.Берг (1876-1950) Солтүстік Қазақстандағы тұзды көлдерді, Арал теңізін зерттеген. Берг Арал теңізі мен Балқаш көлі балықтарын зерттеді. Алынған ғылыми мәліметтері оның үш томдық «КСРО және көрші елдер тұщы су балықтары» (1948–49) деген кітабына енді.[15]

Ш. Уәлиханов (1835-1865) Жоңғар Алатауы мен Іле өңірін зерттеген. Балқаш пен Алакөлдің ұқсастықтарын дәлелдеген. Орталық Азия мен Шығыс Түркістанның карталарын жасаған. Оның редакциясымен «Балқаш көлі мен Алатау жотасы аралығының картасы», «Құлжа қаласының жобасы», «Ыстықкөл экспедициясының қорытындысына қосымша карта» т.б. дайындалған.[16]

Қазақстан аумағының жаңа дәуірде зерттелуі

Қ.И.Сәтбаев (1899-1963) Орталық Қазақстанды ұзақ жылдар зерттеуінің нәтижесінде Жезқазғандағы аса бай мыс кенінің қорын ашуға мүмкіндігін берді. Минералды шикізатқа бай, Сарыарқа, Кенді Алтай сияқты аймақтарға ерекше назар аударды. Жер бедері мен климаты зерттеліп, климаттың аудандастырылуы жасалды. 640-тан аса ғылыми еңбектері бар.[17]

  • 1920 жылы Қазақстанда зерттеу қоғамы құрылды.
  • 1939 жылы арнайы География секторы құрылып, оны ғалым Н.Н. Баранский басқарды. Ол Қазақстанды 5 экономикалық ауданға бөлді.[18]
  • 1946 жылы Қазақстан Ғылым академиясы құрылды.
  • 1950 жылы «Қазақстан» атты монография шығарылды.

Қазақстан аумағының геологиялық құрылысы

Қазақстан жерін палеозойға дейін тұтастай теңіз суы басып жатқан қозғалмалы аймақ болған. Қазақстанның батыс аймағында ғана жер қыртысының тұрақтанған бөлігі Шығыс Еуропа платформасының шағын аймағы қалыптасқан.

Палеозойдың алғашқы жартысында болған каледондық тау түзілісі кезінде жер қыртысындағы қозғалыстар әсерінен Қазақстан жеріндегі Тянь-Шань тауларының солтүстігі мен Сарыарқа тауларының солтүстік батысы көтерілді. Палеозойда пайда болған таулар үгіліп, шайылып, тау жыныстары басқа жаққа тасымалданып, ойыстарды толтырып жазыққа айналған.[19]

  1. Палеозойға дейінгі жыныстар: Солтүстік, Тянь-Шань жоталары, Мұғалжар, Сарыарқаның солтүстігі мен батысында.
  2. Палеозой жыныстары: Мұғалжар, Сарыарқа, Солтүстік Тянь-Шань, Жоңғар Алатауында таралған.
  3. Мезозой жыныстары: Маңғыстауда, Іле, Торғай ойыстарында ғана кездеседі.
  4. Кайнозой жыныстары
    1. Палеогендік шөгінділер: Шу, Іле, Зайсан өңірлерінде кездеседі.
    2. Неогендік шөгінділер: биік тау бөктерінде кездеседі
    3. Антропогендік шөгінділер: Каспий маңы ойпаты, Қарақұм, Торғай үстіртінде кездеседі.

Қазақстан аумағындағы жер бедерінің дамуы мен қалыптасуы

Қазақстанның қазіргі жер бедері палеогеографиялық дамудың талай ұзақ кезеңдерінен кейін, теңіздік және континенттік жағдайлардың алмасып отыруынан, климаттың үнемі өзгеріске ұшырауынан және тектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан. Республиканың орталық бөлігінде болған варийлік (герциндік) тау жүйелері палеозойдан бастап қарқынды континенттік мүжілуге ұшырау салдарынан, қалдық қырқалы денудациялық жазықтар мен аласа тауларға айналды. Төрттік кезеңде ғана Маңғыстау түбегі мен оған жапсарлас аудандар климаты қуаң жазық құрлыққа айналды. Қазақстанның оңтүстік-шығысында неоген-төрттік кезеңде түзілген биік таулы аймақтың қалыптасу процесі бүгінге дейін созылуда. Оған жер қыртысының осы аймақтағы қозғалыстары мен сілкінулері дәлел. Таулы өңірді табиғат тарихында 3 рет мұз басқан, соның салдарынан мұнда қар, мұздықтық, аңғарлар, мореналық материалдар ұшырайды.[20]

Жер бедерінің негізгі сипаты

Жазықтар

Толық мақалалары: Батыс Сібір жазығы, Тұран ойпаты, және Каспий маңы ойпаты

Қазақстан жерінің 1/3-ін Батыс Сібір жазығының оңтүстік бөлігі (Солтүстік Қазақ Жазығы), Тұран ойпаты, Каспий маңы ойпаты алып жатыр.

Батыс Сібір жазығы
1. Есіл жазығы
2. Құлынды даласы
3. Барабы жазығы
4. Васюган жазығы
5. Сібір Увалдары

Оңтүстігінде Сарыарқа мен Алтай таулары мен шектеседі, батысында Орал тауымен, шығысында Орта Сібір қыратына дейін созылып жатыр. Батыс Сібір жазығы Ертіс маңы және Есіл-Тобыл жазықтары болып екіге бөлінеді. Жазықтың жер бедері бірыңғай тегіс, абсолют биіктігі 50-200 м-ге дейін.

Тұран ойпатының құрылықтың ішкі аймағында орналасуы Шығыс Еуропаның өзі орналасқан ендіктеріне қарағанда қысы суық, жазы ыстық болып климаты шұғыл континенттілігін, желдің, температураның әсерінен жүретін үгілу үрдісін, жер бедерінің эолдық пішініндерін, құрғақ климат жағдайында топырақ пен өсімдіктер жамылғысының шөлге тән түрлерін таралуын анықтайды.[21]

Сырдария өзені Тұран ойпатын солтүстікке және оңтүстікке бөледі, оңтүстігінде - Қызылқұм, солтүстігінде - Қарақұм, Үлкен және Кіші Борсық құмдары алып жатыр.

Солтүстігінде Жалпы Сырт қыраты, шығысында Орал алды үстірті, оңтүстігінде Маңғыстау тауларымен, батысында Ергене қыратымен шектеседі.

Ұзындығы - батыстан-шығысқа қарай 1000 км. Ені - 500 км. Ауданы - 200 мың км²[22]. Каспий маңы ойпаты - еліміздегі ірі жазықтардың бірі. Ойпаттың ерекше кұрылымы - тұз күмбездері. Ағын су тапшы. Оңтүстік бөлігінде 10-15 м-лік бэр төбешіктері кеңінен тарлаған.

Үстірттер мен қыраттар

Толық мақалалары: Қазақстан жазықтары, үстірттері және қыраттары, Үстірт (Маңғыстау), Торғай Үстірті, Жем үстірті, Жалпы Сырт, Бетпақдала, және Балқаш маңы жазығы
Маңғыстау үстіртіндегі қорымтастар
Бетпақдала үстірті.

Қазақстан жер бедерінің биіктеу әрі үлкен бөлігін қыраттар алып жатыр. Олар: Үстірт (Маңғыстау), Торғай, Орал алды үстірті, Жалпы Сырт қыратының бір бөлігі, Бетпақдала үстірті, Балқаш маңындағы жазықтар.[23]

Үстірт (Маңғыстау) — Арал теңізі мен Каспий маңы ойысы (Маңғыстау түбегі) тік беткейлі кемерлер арқылы шектеледі. Оның беткі қабатын қалыңдағы бірнеше ондаған метрге жететін қалың әктас қабатты бостау жыныстар бұзылудан сақтайтын қалқан қызметін атқарып тұрады. Абсолюттік биіктігі 22 метрден (солтүстік жон) 314 метрге дейін (мұзбел) артады жондардың аралығындағы ойыстардың табанының абсолюттік биіктігі 63 метрден (Барсакелмес ойысы) 100 метрге дейінгі аралықта ауытқиды.[24]

Торғай Үстірті негізінен Қостанай облысының аумағында, аздаған бөлігі Ақмола және Қарағанды облыстары жеріне кіреді.[25] Шығысында Сарыарқа, батысында Мұғалжар және оңтүстік Оралдың аралығында жатыр. Торғай Үстірті мен Сарыарқаның аралығындағы ойысты «Торғай қақпасы» деп атайды. Тұран плитасының солтүстігінде орналасқан. Орташа биіктігі 200-300 м.

Орал алды үстірті Каспий маңы ойпаты мен Мұғалжар тауларының аралығын қамтиды. Оның солтүстік-шығыс бөлігі 400-450 м-ге дейін көтерілген. Жем, Қайнар, Сағыз, Ойыл, Елек, Ор, Сарықобда, Үлкенқобда, Бұлдырты, Өлеңті өзендері басын осы жерден алады. Үстірт оңтүстік-батысқа қарай аласарады.[26] Орташа биіктігі 100-300 м.

Жалпы Сырт — Орал тауы мен Еділ өзені аралығындағы үлкен қырат. Қыраттың оңтүстік-шығыс бөлігі, ҚР-ның солтүстік-батысында орналасқан. Еділ мен Жайық аралығындағы су айрығы. Орташа биіктігі 259 м (Ешкі тауы).

Бетпақдала үстірті – Ұлытау ауданының оңтүстік бөлігін алып жатыр, ол Шу мен Сарысу өзендері аралығында орналасқан7[27] Шығысында Балқаш көлімен, батысында Сарысу өзенінің төменгі ағысымен, оңтүстігінде Шу өзені аңғарымен, солтүстігінде Сарыарқамен шектеседі. Тұзды көлдер, сор, тақыр, ағынсыз тұйық ойыстар кездеседі. Орташа биіктігі 300-350 м. Ең биік жері - Желтау жотасы 974 м.

Балқаш маңы жазығы оңтүстігінде Балқаш көлі, оңтүстік-шығысында Жоңғар Алатауы, оңтүстігінде - Іле Алатауы, батысында Шу-Іле таулары. Орташа биіктігі 350-700 м.

Таулы өлкелер

Аласа таулы өлкелер

Мұғалжар тауы аласа таулар қатарына жатады.

Аласа таулы өлкелерге Қазақстанның аласа таулы аймақтарындағы жеке дара тау массивтері мен Тянь-Шань, Жетісу Алатауы, Тарбағатай, Сауыр, Алтай тау жүйелерінің 1900-2100 м-ге дейінгі бөктерлері енетін аймақ бедері кіреді.

Сарыарқа немесе Қазақтың ұсақ шоқысы
Толық мақаласы: Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)

Сарыарқаның батыс және солтүстік-батыс бөлігі Каледон, шығыс бөлігі Герцин тау түзілу кезеңінде қалыптасқан.[28] Батысында - Торғай үстірті, шығысында - Сауыр-Тарбағатай, оңтүстігінде - Балқаш көлі, Бетпақдала, солтүстігінде — Солтүстік Қазақ жазығы. Ақсораң (1565 м) — ең биік жері, Қарқаралы (1403 м). Шыңғыстау (1305 м), Ұлытау (1133 м), Баянауыл (950 м).

Мұғалжар
Толық мақаласы: Мұғалжар тауы

Орал тауының оңтүстік жалғасы болады. Орташа ұзындығы - солтүстіктен оңтүстікке қарай 450 км. Орташа биіктігі - 657 м. Ең үлкен жері - Үлкен Боқтыбай.[29]Тау жыныстары: магмалық, шөгінді жыныстар.

Маңғыстау таулары
Толық мақаласы: Маңғыстау таулары

Каспий теңізінің Маңғыстау түбегі. Сарыарқаға қарағанда жас, бірақ кұрылысы мен жер бедерінің сипаттамасы ұқсас. Су ресурстарынын тапшылығы Маңғыстау түбегінің табиғи ресурстарын игеруге кедергі болуда. Қаратау (Бесшоқы 556 м). Қарақия (-132м) ойысы бар.

Биік таулы өлкелер

Алтай таулары
Іле Алатауы, Қайыңды көлі
Талғар шыңы, Іле Алатауы

Биік таулы өлкелерге Қазақстанның шығысы мен оңтүстік шығысындағы Алтай, Сауыр-Тарбағатай, Жетісу Алатауы, Тянь-Шань тау жүйелері жатады.[30]

Алтай
Толық мақаласы: Алтай таулары

Тау мен өңірдің бөлігі Шығыс Қазақстан облысында орналасқан.[31]

Үш ауданға бөлінген: Оңтүстік, Батыс немесе Кенді Алтай және Қалба жоталары.

  1. Оңтүстік Алтай: Солтүстігінде Бұқтырма мен оңтүстігінде Қара Ертіс өзені аралығында жатыр.
  2. Батыс немесе Кенді Алтай: Қазақстан жеріне батыс жағымен кіретін Листвяга, Холзун, Қатын жотасы (Мұзтау 4506 м). Кенді Алтайда аса ірі полиметалл кендері (мыс, мырыш, қалайы, қорғасын, вольфрам, күміс, алтын) шоғырланған.
  3. Қалба тау жотасы: Алтай тауларынын Ертіс өзенінен батысқа қарай созылған жалғасы болып есептеледі. Ең биік жері - Сарышоқы (1606м), Сауыр, Тарбағатайдың солтүстігінде Зайсан, ал оңтүстігінде Алакөл қазаншұңқыры.
Тарбағатай (Барқытбел)
Толық мақаласы: Тарбағатай тауы

Қазақстан жеріне оның солтүстік бөлігі ғана кіреді, солтүстігінде мұздықтар бар. Биік нүктесі — Тастау шыңы (2992 м).

Сауыр
Толық мақаласы: Сауыр жоталар

Сарыарқаның шығысындағы жалғасы, ең биік жері — Мұзтау шыңы (3816 м)

Жоңғар таулы өлкесі

Толық мақалалары: Жетісу Алатауы. Шығыстан батысқа қарай, шамамен 400 километрдей созылып жатқан, ені 50-ден 190 километрге дейін жететін таулар. Олардың жер бедеріне құламалы тектоникалық кертпештермен бөлінген тау жоталары мен тау аралық ойпат шұңқырлардың алмасуы тән.[32]

Жетісу Алатауы солтүстігінде Алакөл қазаншұңқыры мен оңтүстігінде Іле өзені аңғары аралығында батыстан-шығысқа созыла орналасқан. Қытайдағы Ебінұр көлінің ойысы мен Алакөл қазаншұңқырын қосып жатқан тауаралық өткелі «Жетісу қақпасы». Ең биік жері Бесбақан - 4622 м. Жетісу Алатауы (5000 м): Солтүстік жотасы, Оңтүстік жотасы болып бөлінеді.

Тянь-Шань таулы өлкесі

Толық мақалалары: Тянь-Шань таулы өлкесі. Қазақстан жерінің оңтүстік-шығыс және шығыс бөлігін қамтиды. Негізінен ендік бағытқа жақын жатқан тау тізбектерінен құралады. Биік шыңдары – Жеңіс (7439 м) және Хантәңірі (6995 м). Қазақстанға Қаратау, Қырғыз Алатауы, Шу-Іле таулары, Іле Алатауы және Кетпен (Ұзынқара) жоталары қарайды.

Кетпен жотасы

Толық мақалалары: Кетпен жотасы. Кетпен жотасы, Ұзынқара – Тянь-Шань тау жүйесінің солтүстік доғасына кіретін жота.[33] Тянь-Шаньнан басталып, Кетпен тау аралық ойысымен бөлінеді. Батысы Қазақстанда, шығысы Қытайда жатыр. Ұзындығы - 300 км, ені - 40-50 км. Ең биік жері - Небесная шыңы (3652 м).

Күнгей Алатау

Толық мақалалары: Күнгей Алатау. Күнгей Алатау - ұзындығы 275 шақырымға созылатын тау жотасы. Іле Алатауымен қосылып Солтүстік Тянь-Шаньды құрайды.[34] Қазақстан аумағында шығыс бөлігінің солтүстік беткейі жатады. Ең биік жотасы Иманбұлақ шыңы, 4647 м.

Іле Алатауы

Толық мақалалары: Іле Алатауы. Тянь-Шанның солтүстігіндегі ең биік тау жотасы. Ұзындығы - 350 км. Ең биік нүктесі - Талғар шыңы (4973 м).

Қырғыз Алатауы

Толық мақалалары: Қырғыз Алатауы. Күнгей және Іле Алатауының батысында орналасқан. Батыс бөлігінің солтүстік беткейі Қазақстан жерінде (Жамбыл облысы). Жалпы ұзындығы 375 км.[35]

Батыс Тянь-Шань

Толық мақалалары: Батыс Тянь-Шань. Талас Алатауынан басталып, оңтүстік батысқа қарай созылып жатыр. Ірі таулары - Өгем, Піскем, Қаратау (2176 м). Тянь-Шаньның қатты өзгеріске ұшыраған ең шеткі солтүстік-батыс жотасы - Қаратау.

Қазақстанның биік тау шыңдары

Пайдалы қазбалары

Көмір
Боксит
Хромит

Мұнай, газ — Қазақстанда мұнайдың болжамдық қорлары 20-25 млрд. т., 200-дей мұнай және газ кен орындары барланған. Барланған мұнайдың алынатын қоры 2,2 млрд т, газ - 2,5 трлн/м³ құрап отыр. 200-ге жуық көмір кен орындары шоғырланған. Геологиялық қоры - 164,4 млрд т. Оның ішінде: тас көмір 17,6 млрд. т; қоңыр көмір 92,8 млрд. т.

Кенді пайдалы қазбалар

Темір — геологиялық қоры 17 млрд. т. Оның 93% мөлшерін ірі кен орындары алады. Хромит — хромит қоры бойынша Қазақстан әлемде 2-ші орында. Қорлары - 230 млн. т. Ірі кен орыны шоғырланған аймақ – Мұғалжар тауы. Марганец — баланстық қоры 400 млн. т. Болжамдық қорлары 850-900 млн. т. Мыс — ірі кен орындары Жезқазған, Жамантай мыс кенінің қоры 10 млн. т. асады. Қорғасын-мырыш —100-ден аса кен орындары бар. Алюминий — шикізат ретінде ең көп тараған боксит болып табылады. 200 кен орны бар. Алтын —196 алтын кен орны бар. Қазақстан алтын қоры бойынша әлем елдерінің бірін ондығына, өндірісі бойынша - үшінші орынға ие.

Сирек кездесетін металдар

Молибден — Қазақстан молибден қоры жөнінен әлемде төртінші, Азия елдері арасынан бірінші орында. 84 кен орны бар. Вольфрам — қоры жөнінен Қазақстан әлемде бірінші орын алады. Вольфрам қорының 53%- ы 16 ірі кен орнында шоғырланған. Уран — 100-ден астам кен орны Қазақстанда шоғырланған. Солтүстік Қазақстанда 50 кен орны бар.

Пайдалы қазбалар Негізгі кеніштер
Жанатын пайдалы қазбалар.

Мұнай мен газ, көмір

Атырау, Ақтөбе, Орал және Маңғыстау облыстарында шоғырланған:

Доссор, Өзен, Жетібай, Қаражамбас, Қаламқас, Теңіз т.б.
Қарағанды, Екібастұз, Майкүбі

Кенді пайдалы қазбалар.

темір, маргенец, хром, никель, алюминий
Түсті металл:
қорғасын-мырыш, алтын

Қашар, Соколов-Сарыбай кеніштері,

Кентөбе, Қаратас, Атасор Атасу, Жезді, Ұлытау, Сарыарқа, Қаратау
Кемпірсай, Дөң Кемпірсай, Бұрақтал, Аққара
Ақмола, Торғай Жезқазған, Балқаш, Қоңырат, Бозшакөл
Кенді Алтай, Риддер, Зырян, Текелі, Ащысай, Қалба жотасы, Жетіқара, Степняк, Ақсу, Майқайың

Кенсіз пайдалы қазбалар.

асбест, фосфорит, тұз

Жітіқара, Жезқазған, Шу-Іле таулары, Хан-тау Шолақтау, Ақсай, Жаңатас

Каспий маңы ойпаты, Арал.

Ішкі сулары

Жайық өзені

Қазақстан өзендерін ұзындығы: 85 022 өзеннің ішінде 84 694 шағын (ұзындығы 100 км-ге дейін), 305 орташа (500 км-ге дейін) және 23 ірі (500-1000 км-ден астам өзендер) қатарына жатады.[36]

Суға толы өзендер Алтай, оңтүстік-шығыста Жетісу, Іле-Алатауында (өзен торының жиілігі 0,4-1,8 км), Арал және Каспий маңы шөлді өңірлерде өзен торының жиілігі 0,03 км-ге дейін барады. Ұзындығы 1000 км. асатын өзендер: Сырдария, Шу, Іле, Ертіс, Жайық, Есіл, Тобыл.

Өзендер

Каспий теңізі алабы — Батыс Қазақстан өзендерін қамтиды. Оларға: Жайық, Жем, Сағыз, Ойыл, Үлкен Өзен, Кіші Өзен жатады.[37]

Арал теңізі алабына — оңтүстік және орталық Қазақстан бөлігінің өзендері жатады. Олар: Сырдария, Арыс саласы, Шу, Сарысу, Торғай, Ырғыз, Талас.[38]

Балқаш-Алакөл алабы — Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы өзендерді қамтиды. Қаратал, Лепсі, Ақсу, Іле, Тентек, Сарқан, Басқан.

Көлдер

Балқаш көлі
Көлсай көлдері

Қазақстанда ауданына қарай жалпы 48 262 көл бар. Көл айдынының 45248 шағын көлдер (ауданы 1 км² дейінгілер) қатарына жатады. Ауданы 10 км²-тан астам ірі көлдер - 296, ал 100 км²-тан астам аса ірі көлдер - 21. Аса ірі көлдер: Балқаш, Зайсан, Алакөл, Теңіз (Нұра).

Мұздықтар

Қазақстандағы ең ірі мұздық — Іле Алатауындағы Корженевский мұздығы. Оның ұзындығы - 12 км, қалыңдығы 210-300 м, 3560 м биіктікте орналасқан, ауданы - 38,0 км², жалпы көлемі - 6,32 км³.

Топырақ жамылғысы

Қазақстан территориясы үлкен болғандықтан, оның топырақ жамылғысы күрделі және әр түрлі. Топырақ жамылғысының зоналар бойынша таралғаны айқын байқалады.[39]

Қазақстан аумағы үш топырақ белдемдеріне бөлінген:

Әрбір табиғат белдемдері топырағымен ерекшеленіп, солтүстіктен-оңтүстікке қарай орманды дала, дала, шөлейт және шөл белдемдері болып ауысып отырады. Сонымен бірге табиғат белдемдерінде топырақ жамылғылары да, батыстан шығысқа қарай өзгереді.[40]

Табиғат белдемдері топырақ жабындылары
орманды дала

(республиканың жер көлемінің 0,4%-ын алып жатыр)

Орманның сұр топырағы, қара топырақ (қалыңдығы 75 см). Солтүстікте 9% шірінді, оңтүстікте 6% шірінді.
дала

(республиканың жер көлемінің 29%-ын алып жатыр)

Қара және қызыл қоңыр; қою қызғылт кейде сортаң топырақты жерлер кездеседі. Топырағында 6% шірінді бар.
шөлейт

(республиканың шамамен жер көлемінің 14%-ын алып жатыр)

Ашық қара қоңыр, қызғылт-күрең, сор, сортаң. Топырағында 2-3% шірінді бар.
шөл

(республика жерінің шамамен 44%-ын алып жатыр) Жалпы жер көлемі 117 млн га.

Сұр, сор, кей жерлерде қоңыр, ашық-қызғылт, сұр-қоңыр топырақ кездеседі. Топырағында 1,0-1,2% шірінді бар.

Қазақстанның табиғат зоналары, өсімдіктері және жануарлары

Қазақстанның жазықтық бөліктерінің табиғи зоналарына қысқаша сипаттама

Табиғат зоналары Климаттық жағдайлар Өсімдіктері Жануарлары
Орманды дала Жазғы шілде +18 - +20° қаңтардың орташа температурасы -17°- 19° кейде -51°-53°. жауын-шашын 370-430 мм (300-350 мм) мөлшерінде Бетеге, боз, бидайық, арпабас, қайың, қоңырбас, итқонақ, құлпынай, қарағай, қияқ, ебелек, жоңышқа, қоян шөптер. Ормандарында қайың, емен, жөке, қандыағаш, көктерек және қарағайлар бар. Саршұнақ, сұртышқандар, егеуқұйрық, қосаяқтар, тышқандар, түлкі, елік, қасқыр, сусар, бұлан, тоқылдақ, көкек, күйкентай, қараторғай. Ормандарында тиін, құр, сұңқар. Көлдерінде тырна, үйрек, қаз, шағала, ондатр.
Дала Климаты континентті. Шілдеде +18°+23° кейде +20°+24°, қаңтарда -16°-тан -17°-қа дейін, -14°-18°, -16°- 18° абсолюттік минимум минус 40° жауын-шашын – 300 мм (220-310 мм) Боз, бетеге, атқонақ, ебелек, еркекшөп, жайшөп, жусан, итмұрын, меңдуана, жанаргүл, бидайық, арғаба, қияқ, кұрақ, шайшөп, дәрілік валериандар. Саршұнақ, қосаяқ, алақоржын, қасқыр, борсық, суыр, қарсақ, ақбөкен. Безгелдек, тырна, бозторғай бүркіт, батпақ құстары, қаз, шағала, үйрек, аққұтан, қызыл үйрек, сара ала қаз, аққу, дуадақ, торғай.
Шөлейт Орташа температура шілдеде +22° +24°(кейде +40°-қа дейін) қаңтарда-15°-17° (кейде -50°) жауын-шашын мөлшері 180 мм-ден 300 мм-ге дейін Бетеге, жусан түймедақ, боздан, изен, ебелек, теріскен, көкпек, ши қамыс, кұрақ, тал, итмұрын, сексеуіл Саршұнақ, қосаяқ, құм тышқаны, құм қояндары, күзен, түлкі, кесіртке, сұр жылан, ақбөкен, қарақұйрық, қалқан тұмсық, қара шұбар жылан. Құстар: бүркіт, бозторғай.
Шөл Климаты өте континентті. Орташа температура шілдеде солтүстігінде +24° +26°С, оңтүстігінде +28° +30°С, жауын-шашын мөлшері 100-200мм. Селеу, өлеңшөп, боз жусан, кұм бетегесі, еркекшөп, қоңырбас, құм түймедағы, жантақ, жыңғыл т.б. бар. Тасбақа, кірпі, кесіртке, оқжыландар, улы өрмекші, бүйі, сарышаян, қарақұрт, ақбөкен, қарақұйрық.

Қазақстан халқының орналасу географиясы

  • Республиканың халқы – 17,3 миллионнан астам адам (2014 ж). ТМД-да Ресей, Украина, Өзбекстаннан кейінгі 4-ші орында, ал дүние жүзінде 63-ші орында.
  • 1 шаршы шақырымға - 5,5 адамнан келеді. Қазақстан халқының тығыздығы ТМД елдеріндегі орташа тығыздықтан (12,8) 2,5 есе, ал әлемдік тығыздықтан (40 адам) 6,6 есе кем.
  • Халықтың ең тығыз орналасқан жері - Оңтүстік Қазақстан. Онда 1 шаршы шақырымға 17 адамнан келеді.
  • 4 млн. астам қазақ республикадан тысқары жерлерде, әлемнің 54 мемлекетінде тұрады.
  • Халықтың ең сирек орналасқан жері Маңғыстау, Атырау облыстары. Онда 1 шаршы шақырымға 2 адамнан келеді.
  • Қазақстанның қала тұрғындары 57%-ды құраса, ауыл тұрғындары 43%-дан астам.
  • Қазақстанда 130 ұлт тұрады: оның 65% - қазақтар, 21,8% - орыстар, 3,0% - өзбектер, 1,8 % - украиндар, 1,4% - ұйғырлар, 1,2% - татарлар
2014 жыл басындағы Республика облыстары бойынша қазақтардың үлесі     10.0 - 19.9 %      20.0 - 29.9 %      30.0 - 39.9 %      40.0 - 49.9 %      50.0 - 59.9 %      60.0 - 69.9 %      70.0 - 79.9 %      80.0 - 89.9 %       90.0 % жоғары

Қазақстан халқының еңбекке жарамды бөлігі

  • Ерлер - 16-63 жасқа дейін.
  • Әйелдер - 16-58 жасқа дейін.

Ең белсенді жас 27-49 жас арасы еңбекке қабілетті

  • Республикада ерлер жалпы халық санының 48,2% құраса, әйелдер 51,8% .

Қазақстанда адамдардың орта жасы төмендегідей:

  • ерлердің орта жасы - 58,5;
  • әйелдердің орта жасы - 72;

Қазақстан Республикасының халық шаруашылығы салаларының географиясы

Жеңіл өнеркәсіп

Жеңіл өнеркәсіп саласында шамамен 40,5% пайызы – мата, киім тігуге 22,5 миллиард теңге немесе жалпы көлемнің 50% тиесілі. Қазақстандық өндірістің шамамен 10 пайызы – тері өнемдеріне тиесілі.[52]

Тамақ өнеркәсібі

Қазақстанның тамақ өнеркәсібі экономикамыздың ең маңызды саласы болып табылады. Ауылшаруашылық шикізаты өңделіп, азық-түлік саласын құрайды. Оның құрамына 20 саладан аса үлкен топ біріктірілген. Олардың ең негізгілері: ет, сүт, наубайхана, балық, консерв және кондитер өнімдері.[53]

Бүгінде Қазақстан өнеркәсіп өнімінің көлемі жөнінен Ресей мен Украинадан кейінгі 3-ші орында. Табиғи байлықтарды игерудегі басты қиыншылық - су мен қазіргі заманға сай жаңа технологияның болмауы.

Қазақстанның отын-энергетикалық кешені

Аталған кешен құрамына қазіргі заманғы шаруашылықтың негізін құрайтын отын (мұнай, табиғи газ, көмір және т.б.) мен электр энергиясын өндіру, оларды тасымалдау енеді. Өндірістің дамуы отын мен энергия түрлерін игерумен тығыз байланыста жүреді. Адамзат қоғамы дамудың неғұрлым жоғары сатысына көтерілген сайын өндірістің отын мен энергияға сұранысы арта түсті.[54]

  • Қазақстан көмір, газ, электр энергиясын өндіруден ТМД-да 3 орын, мұнай өндіруден 2-орын алады.
  • Қазақстан аумағында әлемдік көмір қорының 3,3%-ы шоғырланған. Көмір өндіруден дүние жүзінде 8-ші, ал таяу шетелдер бойынша Ресей мен Украинадан кейінгі 3-ші орында. Негізгі отын түрі деп есептеледі.
  • Қазақстанда 10 алап, 400-ден астам көмір кеніштері бар. Жалпы қоры - 176,6 млрд. т. Өндіру мүмкіндігі - 21,5 млрд. т.
  • Маңызы жөнінен бірінші Қарағанды көмір бассейнінің қоры - 51 млрд. т. Қазіргі кезде көмір өндіру көлемі 2 есе азайып, жылына 80 млн. т көмір өндіріледі. Көмір кабатының қалыңдығы 1,5-15 м.
  • Екібастұз - 12 млрд. т. Жер бетіне жақын орналасқан, ашық әдіспен өндірілетін Екібастұз көмірінің өзіндік құны төмен. Дүниежүзіндегі ең ірі «Богатырь» кесіндісі орналасқын көмір алабы.
  • Бүкіл Қазақстанда 14 мұнай-газ бассейні бар. Олар Атырау-Ембі, Маңғыстау аймақтарында.
  • Негізгі мұнай өңдеу зауыттары: Атырау, Павлодар, Шымкент қалаларында орналасқан.
  • ТМД-да көмірсутектік шикізаттардың жалпы қоры жөнінен Қазақстан Ресейден кейінгі 2-ші орында.

Газ өндірісіне газ тасымалдау жүйесі: республика аумағы арқылы өтетін Бұхара-Орал-Орта Азия-Мәскеу, Бұхара-Шымкент-Тараз-Бішкек-Алматы магистральді кұбырлары.

Газдың жалпы қоры 6 трлн м³, бұл қоры жөнінен әлемде 12-орында. Газ өндіру мөлшері 7 млрд. м³ элемде 25-орында. Республика көлемін газбен қамтамасыз ету үшін Түрікменстаннан 6,8 млрд м³, Өзбекстаннан 7,2 млрд м³, Ресейден 2 млрд м³ газ алынады.

Атырау облысында «Теңіз» мұнайы - әлемдегі ең ірі кен орындарының бірі. Мұнайдың геологиялық қоры 3 млрд 133 млн. т. шамасында. Магистральдық және тарату газ құбырларының тарихи қалыптасқан жүйесіне сәйкес табиғи газ еліміздің 14 облысының 9-на жеткізіледі.[55]

Электр энергетикасы

Қазақстанның электр энергетикасының көздері: жылу электр стансасы, су электр стансасы, атом электр стансасы.

Жалпы электр станциялары қуатының артуына, электр қуатының өндiрiлуiне қарай Қазақстан электр энергетикасының дамуын негiзгi үш кезеңге бөлуге болады. Бiрiншi кезең 1918-45 жылдарды қамтиды, бұл кезеңде iрi электр станциялары салынып, алғашқы энергетикалық тораптар пайда болды.

Екiншi кезеңде (1946-58 ж.) алғашқы энергетикалық жүйелер құрылды. Үшiншi кезеңде (1959-90 ж.) республиканың энергетикалық базасы жедел қарқынмен дамып, аймақтық энергетикалық жүйе қалыптасты. Сөйтiп, Қазақстан өзiнiң электр қуаты жөнiндегi мұқтаждарын толық қамтамасыз ететiн, әрi оны өзге елдерге шығаратын ахуалға жеттi.[56]

Республикада ЖЭС-тар беретін электроэнергия 80-90%-ды құрайды.

  • АЭС (атом электр стансасы) - Ақтау қаласында орналасқан
Өскемен су-электр стансасы
  • Ірі СЭС (су электр стансалары):

Ертіс өзенінде: Бұқтырма, Өскемен, Шүлбі;
Сырдарияда Шардара;
Іле: Қапшағай.

  • Қазақстанның су электр стансалары жылына 163 млрд кВт/сағ электр энергетикасын өндіре алады.
  • Шығыс Қазақстан облысы су электр стансалары энергия өндірудің ең жоғарғы үлесін береді.
  • Республикасының 1 тұрғынына шамамен 3700 кВт/сағ электр энергиясы келеді.

Қазақстанның электр энергиясы арзан отын мен су энергетикасы байлықтары пайдаланатын аудандық ірі электр станцияларын салу бағытында дамып келеді. Шығыс және Оңтүстік Қазақстан су энергиясы жеткілікті аудан. Қазір республиканың жылу электр станциялары кең таралған. Олар негізінен Қарағанды және Екібастұз көмірімен жұмыс істейді, әрі бүкіл элекгр энергиясының 90%-дан астамын береді. Әрбір облыстық қала мен көптеген өнеркәсіптік орталықтарында қуатты жылу электр орталықтары салынған. Олардың ең ірілері Екібастұзда, Ақсуда, Таразда, Қарағандыда, Алматыда орналасқан.

Қазақстан металлургиясы

«Балқаштүстіметалл» комбинаты

Қазақстан үшін қара металлургия – екінші дүние жүзілік соғысынан кейінгі жылдары ғана пайда болған ауыр өнеркәсібінің салыстырмалы түрдегі жас саласы. Қазақстанда шойын, болат және ферроқорытпа өндіріледі.[57]

Қарағанды, Теміртау металлургия комбинаты шойын, болат, прокат өнімін шығарады. Қостанай қайта қорыту комбинаты: шойын, болат, құбыр, рельс, жұқа табақ темір. Атасу, Соколов-Сарыбай, Лисаков, Қашар-Аят кен байыту комбинаты - темір кенін өндіретін негізгі кен орны. Ақтөбе, Ақсу: ферроқорытпа, хром өндіру. Торғай алыбының темір рудасын игеру мақсатында Қостанай-Тобыл-Лисаковск жолы салынды.

Қазіргі кезде мыс негізінен Жезқазған мен Балқаштың кен-металлургиялық комбинаттарында (КМК) өндіріледі. Қорғасын және мырыш өнеркәсібінің ортақ шикізат базасы - полиметалл кендері бар. Ұзақ уақыт бойы олардың қоры жөнінен Шығыс пен Оңтүстік алда болды. Полиметалл өндірісінің басты ауданы - Кенді Алтай. Мұнда 3 ірі орталық бар - Зырян, Риддер және Өскемен.[58]

Машина жасау өндірісі

Павлодар трактор зауыты

Машина жасау ҚР машина жасау құрылымы: тасымалдау құрамы, автокөлік құрастыруды қоса алғанда барлық өнімнің 37% құрайды.[59] Қазақстанның индустриаландыру картасы бойынша машина жасау саласында 9 жаңа ірі жобалар жүзеге асырылуда. Олар:

  • Транспорттық машина жасауда: «Азия Авто» АҚ, жүк және қоғамдық транспорт; «ЗИКСТО» АҚ, вагон жасау; «Байтерек А» АҚ, электровоздар; «Камкор Менеджмент» ЖШС, жүк вагондары.
  • Мұнайгаз машина жасауда: «Батыс-Қазақстан Машина жасау комбинаты» АҚ, газ қотарушы агрегат және газтурбиналы электр станцияларын әзiрлеу және жасау.
  • Тау-металлургиялық машина жасауда: «Пархоменко атындағы Қарағанды машина жасау зауыты» ЖШС, жүк темiр жол вагондары үшiн iрi құю өндiрiсі.
  • Ауыл шаруашылық техника өндiрiсiнде: «Агромаш Холдинг» АҚ, комбайндардың өндiрiсi.[60]
Машина жасау өндірісінің салалары
Салалары Өндірісі Орталығы
Ауыр машина Кен жабдығы Алматы, Қарағанды, Кентау
Ауыл шаруашылық машина Ақмолаауылмаш Қазақауылмаш Павлодар, Астана, Макинск
Станок Фрезер Алматы
Құрал-аспаптар (металды аз қажет ететін кәсіпорын) Ақтөберентген Ақтөбе, Павлодар, Ақтау
Эл. тех. машина Аккумулятор Талдықорған
Радиотехника Телевизор Алматы

Химия өндірісі

Химия өнеркәсібінің кәсіпорындары Қазақстанның біршама аймақтарында орналасқан. Өнеркәсіптің әр түрлі салаларының, ауыл шаруашылығының, халықтың мұқтажын қанағаттандыру үшін бұл өндірістің шығаратын өнімдерінің түрі де, көлемі де аумақты.[61]

Ауыл-шаруашылық өнеркәсіп салалары

Ауыл шаруашылығы Қазақстан экономикасының негізгі салаларының бірі болып табылады. Аграрлық сектордың даму деңгейі қашан да қазақстандық қоғамның экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылығын анықтайтын факторы болып келеді.[62]

  • Ең ірі ет комбинаттары: Алматы, Петропавл, Семей, Қызылорда, Орал, Тараз қалаларында
  • Ірі сүт, май өнеркәсібі Алматы, Қарағанды, Астана, Орал, Өскемен. Қостанай, Семей, Петропавл, Павлодар, Шымкент, Көкшетау қалаларында
  • Қант өнеркәсібі: Тараз, Шу, Боралдай, Қарабұлақ, Киров, Меркеде
  • Балық өнеркәсібі: Атырау, Балқаш, Зайсанда
  • Ұн жарма өнеркәсібі: Солтүстік Қазақстан, Астана, Тараз, Қапшағай, Қостанайда
  • Макарон өнімдері: Ақтөбе, Алматы, Қарағанды, Петропавл, Шымкент, Семейде
  • Мақта майын шығару өнеркәсібі: Шымкентте
  • Ірі ас тұзының қоры: Павлодар, Қызылордада
  • Жүн жуу кәсіпорындары: Семей, Тараз, Ақтөбе қалаларында
  • Жүннен бұйым жасау: Семей, Қостанай, Алматы қалаларында
  • Киіз басу: Орал, Петропавл қалаларында
  • Киім тігу: Алматы, Тараз, Семей, Павлодар, Талдықорған, Қостанай, Қызылорда
  • Тері илеу: Алматы, Семей, Орал, Тараз, Қостанай, Қызылорда қалаларында
  • Шұлық фабрикасы: Семей, Қарағанды, Шымкентте
  • Жүн иіретін комбинат: Астанада, Өскеменде жібек мата шығарады,
  • Фарфор-фаянс: Астана мен Қапшағайда
  • Трикотаж фабрикасы: Алматы, Қарағанды, Шымкент, Өскемен, Жезқазғанда
  • Мақта тазалау зауыты: Түркістан, Мақтааралда.

Қазақстанның көлік кешені

Қазақстан темір жолы схемасы

Қазақстанда көліктің барлық түрі дамыған. Жүк айналымында темір жол - 57,5%, өзен көлігі - 0,02%, автомобиль - 15,5%, әуе – 2,9%, кұбыр көлігі -27%.

Темір жол

Қазақстанда темір жолдың ұзындығы 15000 км. Атырау-Астрахан темір жол торабы Солтүстік Кавказ елдері мен Батыс Қазақстанды байланыстырады. Ендік бағыттағы 3 транзиттік ірі теміржол магистралдары:

  • ТрансСібір
  • Оңтүстік Сібір (Магнитогорск-Қарталы-Астана-Павлодар-Барнаул).
  • Орта Сібір

Республикалық маңызы бар бойлық бағыттағы 3 магистралді атауға болады:

Қазақстан темір жолының үлесіне көлік қатынасының барлық түрлері бойынша тасылатын жүктің төрттен үш бөлігін қалалар мен ауылдар және басқада жерлерге жол жүретін жолаушылардың тең жарымы тиеді.[63]

Су көлігі

Су көлігі негізінен: Жайық, Ертіс, Сырдария, Есіл, Іле, Қаратал өзендері мен Балқаш көлі, Каспий теңізі алаптарында қызмет көрсетеді. Су жолының ұзындығы 6 мың км, соның 4 мың км өзен, көлге келеді. Ірі порттар: Атырау, Орал, Өскемен, Павлодар, Ақтау.

Автомибиль жолдары

Астана - Бурабай автобанының төлем бекеті

Автомобиль жолдардың жалпы ұзындығы 94000 км. Басты ірі магистральдары:

  • Алматы-Тараз-Шымкент-Ташкент;
  • Алматы-Семей-Өскемен-Жаркент-Талдықорған-Текелі;
  • Алматы-Шелек-Нарынқол;
  • Қарағанды–Қарқаралы;
  • Орал-Атырау;
  • Қостанай-Арқалық;
  • Қарағанды-Жезқазған.

Әуе жолы

Әуе жолының жалпы ұзындығы - 100 мың км. Әуе көлігімен шамамен 21,4 млн. т. жүк, 7 млн. жолаушы тасымалданады. Қазақстанның әуе кеңістігінде 72 халықаралық әуе жолы түйіседі. Еліміздегі 51 әуежолдың 13-і халықаралық ұшақтарға қызмет атқарады, ал 21-і республикалық маңызға ие.

Құбыр жолы

Мұнайдың 60%-ы құбырмен тасымалданады. Ең алғаш салынған мұнай құбырының ұзындығы 60 км-лік Доссор-Ракуша. Келешекте Республика аумағы арқылы Батыс Қазақстаннан 5 бағытта мұнай құбырын тарту жоспарлануда.

  1. Теңіз кен орнынан - Ресейдің Қара теңізі жағалауына, ұзындығы 1500км.
  2. Теңіз - Баку - Супса (Грузияның Қара теңізі жағалау) - Джейхан(Түркия Жерорта теңізі жағалауы).
  3. Ирак мемлекеті арқылы Парсы шығанағы жағалауында Теңіз-Харг, ұзындығы 2505 км.
  4. Батыс Қазақстан - Қытай - Тынық мұхиты жағалауы. Атасу (Қарағанды облысы)-Алашонькоу (Қытай).
  5. Батыс Қазақстан - Құмкөл мұнай құбыры.

Қазақстан Республикасы экономикалық аудандарының географиясы

Қазақстан Республикасы экономикалық аудандары

Қазақстан аумағының үлкендігі, табиғат жағдайлары мен ресурстарының алуан түрлілігі географиялық еңбек бөлінісінің (ГЕБ) негізі болып табылады. Қазақстан аумағында 14 облыс бар, олар 5 экономикалық ауданға топтастырылған.

  1. Орталық Қазақстан: Қарағанды облысы;
  2. Батыс Қазақстан: Ақтөбе облысы, Батыс Қазақстан облысы, Атырау облысы, Маңғыстау облысы;
  3. Оңтүстік Қазақстан: Қызылорда облысы, Оңтүстік Қазақстан облысы, Жамбыл облысы, Алматы облысы;
  4. Солтүстік Қазақстан: Қостанай облысы, Солтүстік Қазақстан облысы, Павлодар облысы, Ақмола облысы;
  5. Шығыс Қазақстан: Шығыс Қазақстан облысы.

Орталық Қазақстан экономикалық ауданы

Орталық Қазақстан Қ.Сәтпаевтың негізгі зерттеген ауданы.

Географиялық орны: Орталық Қазақстан Республиканың Нұра және Сарысу өзендерінің алабын алып жатқан ортаңғы бөлігі таулы өлке - Сарыарқаға, батысында Оралдан және Шығысында Кузбастан бірдей қашықтықта орналасқан.

Қарағанды қаласы

Әкімшілік құрамы: Қарағанды облысы, орталығы - Қарағанды. Аумағы: 428 мың км. Қазақстан халқының 15,7%-дан астамы тұрады.

Тұрғындары: 2015 жылғы мәлімет бойынша 1 378 288 адам.[64] Қазақстанның 8,1%. Қала халқы - 86%. Тұрғындардың орташа тығыздығы: 3,6 адам шаршы км.

Табиғи қорлары: Жер қорлары жайылымдықтар, тас көмірдің Қарағанды бассейні, темір - марганец, мыс және басқа да рудалар. Ертіс - Қарағанды су арнасы жұмыс істейді.

Негізгі мамандануы: Орталық Қазақстанда дамыған негізгі өнеркәсіп саласы ауыр өнеркәсіп тораптары Қарағанды мен Теміртауда, Жезқазғанда, Балқашта шоғырланған. Отын энергетикалық кешені (көмір өндіру), тау-кен өндіруші, қара және түстә металлургия, (мыс, сирек кездесетін металдар), ауыр машина жасау, жеңіл және тамақ өнеркәсібі, химия, синтетикалық каучук, резина-техника, күкірт қышқылы, азот тыңайтқыштарды өндіру өнеркәсібі. Орталық Қазақстан экономикалық ауданында үш өнеркәсіп торабы бар:

Теміртау қаласы
  1. Қарағанды-Теміртау территориялық өндірістік кешен.
  2. Жезқазған өнеркәсіп торабы.
  3. Балқаш өнеркәсіп торабы.

Басқа аудандардан ерекшелігі:

  1. Аса ірі отын өнеркәсібіне бай (кокс көмір).
  2. Қара және түсті металлургия өндіруге маманданған.
  3. Тұщы суға тапшы (Сондықтан Ертіс-Қарағанды каналы салынған).

Ауыл шаруашылығы: қой шаруашылығы, астық шаруашылығы (бидай, көкөніс өсіру).

Ірі қалалары:

Қарағанды: Қарағанды қаласы - бұл индустриалдық орталық.[65] 480 075 тұрғыны бар (2011).[66] Республикадағы ең ірі агломерация Қарағанды маңында.

Теміртау: Қарағанды облысында Нұра өзенінің бойында орналасқан.[67] 181 197 тұрғыны бар (2011).[68]

Жезқазған: -Қарағанды облысындағы қала. Қазақстандағы түсті металлургияның ірі орталығы.[69] 84 602 тұрғыны бар (2013).[70] Жезқазған қаласы, Жезді, Сәтпаев, Қарсақпай, Байқоңыр поселкілерін топтастыратын энергиялық торап.

  • Негізгі мамандануы: мыс қорыту, қорғасын концентраттарын шығару.
  • Балқаш, Жезқазған қалалары түсті металлургия орталықтары болып есептеледі.

Солтүстік Қазақстан экономикалық ауданы

Географиялық орны: Солтүстік Қазақстан Республиканың қиыр солтүстігіндегі ең шеткі облыс. Есіл, Тобыл және Обаған өзендерінің алабында орналасқан. Ауданның шығыс бөлігінің біраз жерін Ертістің орта ағысы басып өтеді. Ол аумағының көлемі жөнінен республикада Батыс және Оңтүстік Қазақстаннан кейін үшінші орын алады.

Әкімшілік құрамы: Солтүстік Қазақстан -Петропавл (Қызылжар), Қостанай облысы -Қостанай, Павлодар облысы - Павлодар (Кереку), Ақмола облысы - Көкшетау.

Аумағы: 565 мың км2 Қазақстанның 20,7%.

Тұрғындары: 3798,2 мың адам, Қазақстанның 22%-н құрайды. Қала халқы - 50%. Тұрғындардың орташа тығыздығы: 7,2 адам/шаршы км.

Астана қаласы

Жер қорлары- егіндіктер, ормандар, су қорлары - өзендер, көлдер, Ертіс өзені гидроқорлары. Тас көмірдің Екібастұз бассейні, Құсмұрын, Майкүбі кеніштері. Қостанайдың темір кендері (Соколов-Сарыбай, Лисаков, Қашар кен орындары), бокситтер, мыс (Арқалық, Павлодар), алтын, асбест (Жетіқара).

Негізгі мамандануы: Отын-энергетикалық кешен (көмір, электрэнергетикасы), тау-кен өндіруші, түсті металлургия, машина жасау (электротехникалық - Астана,Макинск ), ауыл шаруашылығы машина жасау (Павлодар), құрылыс материалдары (асбест), жеңіл және тамақ өнеркәсібі.

Павлодар қаласы

Солтүстік Қазақстан экономикалық ауданында бес өнеркәсіп торабы бар:

  1. Павлодар-Екібастұз территориялық өндірістік кешен.
  2. Петропавл өнеркәсіп торабы.
  3. Көкшетау-Астана өнеркәсіп торабы.
  4. Қостанай өнеркәсіп торабы.
  5. Арқалық өнеркәсіп торабы.

Басқа аудандардан ерекшелігі:

  1. Астық және мал шаруашылығы жақсы дамыған.
    Петропавл қаласы
  2. Қара металлургия шикізатына бай.
  3. Жылу электр энергиясынабай.

Ауыл шараушалығы: Солтүстік Қазақстан экономикалық ауданы негізінен егіншілікті аудан болып табылады. Онда етті-сүтті мал шаруашылығы дамыған. Бұл экономикалық аудан 35% ет, 50% сүт пен жұмыртқа, 48% ірі қара мал өсіреді. Астық шаруашылығынан (дәнді дақылдар) жаздық бидай, арпа, күздік қара бидай, қарақұмық, балауса, жүгері, техникалық дақылдар өсіру қарқынды дамыған.

Ірі қалалары: Астана: -әлем бойынша ең жас астана, сонымен қатар, республиканың саяси-әкімшілік, іскер және мәдени орталығы болып табылады. [71] 852 985 адам тұрады (1 қаңтар 2015)

Қостанай қаласы

Негізгі мамандануы: ауыл шаруашылық машиналарын, конденсаторлар шығарады, ірі құрылыс индустриясы.

Павлодар: - Ертіс өзені жағасы жазығында, Республикасының солтүстік-шығысында орналасқан облыс орталығы.[72] 356 091 тұрғыны бар (2015).[73]

Негізгі мамандануы: алюминий зауыты («Қазақстан», ДТ-75) трактор және химия зауыты.

Петропавл: – Қазақстан Республикасының Солтүстік Қазақстан облысының әкімшілік орталығы. Ресей шекарасына жақын орналасқан.[74] 205 мыңнан астам тұрғыны бар (2012).[75]

Негізгі мамандануы: ірі ет комбинаты, двигательдер зауыты, жылжымалы электр станцияларын шығарады.

Көкшетау қаласы

Қостанай: -1879 жылы құрылған, Тобыл өзенінің жағасында орналасқан.[76] 226 425 тұрғыны бар (2015).[77]

Негізгі мамандануы: Соколов-Сарыбай кен байыту комбинатының темірімен Жітіқара асбесін өндіру, тау-кен жабдықтары зауыты, қосалқы бөлшектер шығару және боксит өндіріледі.

  • Тамақ өнеркәсібі: ет, ұн комбинаты.
  • Жеңіл өнеркәсібі: тігін, аяқ киім тігу.

Көкшетау: -Ақмола облысының әкімшілік орталығы. Қопа көлінің жағасында орналасқан, Көкшетау үстіртін алып жатыр.[78] 155 918 тұрғыны бар (2015).[79]

Негізгі мамандануы: медициналық аспаптар шығару. Сусын өндіретін «Көкшетауминералды сулары», жүк көлігін құрастыратын «КамАЗ-Инжиниринг», полимерлік құбыр шығаратын «Тыныс» АҚ және астық өңдейтін «AGRIMER ASTYK» диірмен кешені.[80]

Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданы

Географиялық орны: Батысында Арал теңізінен бастап, шығысында Жетісу қақпасына дейін және солтүстігінде Балқаш көлі мен Бетпақдала шөлінен республиканың оңтүстігіндегі шекарасына дейінгі орасан зор аумақты алып жатыр.

Оңтүстік Қазақстанның аумағы батыстан шығысқа қарай шамамен 2000 шақырымға, солтүстіктен оңтүстікке қарай 700 шақырымға созылады. Ол көлемі жөнінен Батыс Қазақстаннан кейін екінші орын алады.

Әкімшілік құрамы: Алматы облысы - Талдықорған, Жамбыл облысы - Тараз, Оңтүстік Қазақстан облысы - Шымкент, Қызылорда облысы - Қызылорда.

Аумағы: 711,6 мың км2 Қазақстанның 26,2%.

Алматы қаласы

Тұрғындары: 2015 жылғы мәлімет бойынша 8 208 653 адам Қазақстан халқының 47%-дан астамын құрайды. Тұрғындардың орташа тығыздығы: 8-10 адам/шаршы км.

Табиғи қорлары: Еңбек ресурстарына бай аудан. Жер қорлары - суармалы егістіктер, шабындықтар жайылымдықтар, су қорлары - негізінен егістіктерді суаруға маманданған аудан. Мұнай, тау-кен отын энергетикасы, газ, қоңыр көмір, полиметалдар, Қаратау бассейнінің фосфориттері, құрылыс материалдары бар Мырғалымсай полиметал кен орыны Қаратауда орналасқан.

Негізгі мамандануы: түсті металлургия, қаракөл қойы, машина жасау, жеңіл және тамақ өнеркәсібі, мұнай-химия өнеркәсібі, қағаз, құрылыс материалдарын өндіру салалары. Кентауда экскаватор, ал Шымкентте алып прессавтомат шығаратын зауыт бар. Шымкент қорғасын зауыты. Тараз суперфосфат, Шардара және Қапшағай СЭС-ыжұмыс істейді.

Тамақ өнеркәсібі: етті ұқсату.

Жеңіл өнеркәсіп: былғары, аяқ киім шығару, жібек құртын өсіру шаруашылығымен айналысады. Мақта-мата өнімдерін өндіруде жетекші орында.

Шымкент қаласы

Ауыл шаруашылығы: астық өндіру (күріш, арпа, сұлы), техникалық дақылдар Сырдария өзенінің бойында егіледі. Техникалық дақылдарды суару үшін Киров, Арыс-Түркістан каналы, Талас-Асы, Қаратау арналары салынған.

Оңтүстік Қазақстанда үш ірі және бірнеше ұсақ өнеркәсіп тораптары бар:

  1. Алматы өнеркәсіп торабы
  2. Қаратау-Тараз
  3. Шымкент-Қаратау
  4. Талдықорған-Қызылорда-Арал шағын өнеркәсіп торабы.

Басқа аудандардан ерекшелігі:

  1. Суға мол аудан.
  2. Мал шаруашылығы жақсы дамыған (қаракөл).
  3. Фосфорит және қорғасын кеніне бай

Ірі қалалары: Алматы: Еуразиялық континенттің орталығында, Тянь-Шань тауының солтүстігінде, Іле Алатауының баурайында, Қазақстан Республикасының оңтүстік-шығысында орналасқан.[81] 1 552 349 тұрғыны бар.[82] Мұнда тамақ және жеңіл өнеркәсіп салалары басым. Алматы «миллионер» қала.

Ірі тамак өнеркәсібі: ет консервілеу және жеміс консервілеу комбинаты, темекі көп өсіріледі.

Ірі жеңіл өнеркәсібі: мақта иіру, тоқыма, тігін, аяқ киім.

Ауыр өнеркәсібі: машина жасау және жөндеу механикалық зауыттары, ауыр машина жасау (АЗТМ) - домна пештері үшін жабдықтар, станоктар жасау, вагон жөндеу, аспаптар жөндеу, автомобиль зауыттары.

Алматы қаласында ЖЭС-сы, Іле өзенінде - Қапшағай СЭС-сы, Үлкен Алматы өзенінде -су электр стансасы жұмыс істейді.

Түркістан қаласы

Шымкент - Қазақстанның көне қалаларының бірі, б.з.д. II ғасырда салынған. [83] 711 883 тұрғыны бар (2015).

Негізгі мамандануы: Ірі қорғасын зауыты, химия-фармацевтика, прокат, жабдықтар зауыты.

Жеңіл өнеркәсібі: мақта тазартатын, май сығатын, мақта-мата комбинаты, ауыл шаруашылығы шикізаттарын ұқсататын зауыттар.

Тамақ өнеркәсібі: ет, жемістер консервілеу, май шайқау.

Түркістан – Орта Азия мен Қазақстандағы ең көне қалалардың бірі.[84] 204,6 мың адам тұрады (2013) [85]

Тараз қаласы

Негізгі мамандануы: мақта тазартатын, май шайқайтын зауыты, алебастр зауыты, жөндеу- механика және мал азықтық антибиотиктер зауыты.

Тараз -1856 Қырғыз тауларының солтүстігіне қарай тау жағындағы жазықта, Талас өзенінің сол жақ жағалауында құрылған.[86] 350 300 мың тұрғыны бар (2013).[87]- облыс орталығы.

Өнеркәсібі: фосфорит өндіру, химия өнеркәсібі (минералды тыңайтқыш шығарады), тамақ және жеңіл өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы шикізаттарын ұқсататын зауыттар. Шақпақ қант шығаратын зауыты бар.

Қызылорда қаласы

Талдықорған 162 440 тұрғыны бар (2015).

Негізгі мамандануы: Құрылыс материалдары өнеркәсібі, электротехникалық машина жасау орталығы, аккумулятор зауыты. Ауыл шаруашылық шикізаттарын ұқсату зауыттары, жеміс консерві зауыты, тігін және жиһаз фабрикалары, қант зауыттары.

Қызылорда -Қызылорда облысының әкімшілік, экономикалық және мәдени орталығы. Сырдария өзенінің оң жағалауында орналасқан. 268 930 тұрғыны бар (2015).

Негізгі мамандануы: негізінен жеңіл және тамақ өнеркәсібінің салалары: күріш тазарту, былғары, сыра зауыттары, ет және сүт комбинаттары, аяқ киім фабрикалары.

Шығыс Қазақстан экономикалық ауданы

Географиялық орны: Шығыс Қазақстан экономикалық ауданы Қазақстанның шығысында. Солтүстігінде Ресеймен, шығысында Қытаймен, солтүстік батысында Павлодар, батысында Қарағанды, оңтүстігінде Алматы облысымен шектеседі. Аумағы ең кіші экономикалық аудан. Жалпы ауданы 283,2 мың км2.

Құрамы: 14 аудан, 9 қала, 24 қала тектес елді мекен бар. Қазақстан халқының 11%-ы тұрады.

Халқы: 1455,4 мың адам, 1 км-қа 6,3 адамнан келеді. Қала халқы - 60%.

Табиғи байлықтары: Кен қазбалары қорғасын, мырыш, мыс және т.б. түсті металдар. Риддер, Зырян, Малеевка, Белоусовка т.б. кен орындары. Қалба жотасы мен Оңтүстік Алтай: қалайы-вольфрам, ванадий кендері, құрылыс материалдары, әктас, гипс, ас тұзы. Шығыс Қазақстанның экономикасы түсті металлургия өндіріс циклі жетекші рөл атқарады.

Өскемен қаласы

Негізгі мамандануы: Шығыс Қазақстан экономикасында ауыр өнеркәсіп аграрлық өнеркәсіптік кешенмен ұштасқан. Қорғасын-мырыш, титан-магний, мыс, алтын, күміс өнеркәсіптері, титан, магний өндіру, машина жасау, ағаш өңдеу, тамақ және жеңіл өнеркәсіптері бар.

Аграрлық өнеркәсіп кешенінде мал шаруашылығы жетекші рөл атқарады. Ертіс, Үлбі, Бұқтырма, Нарын өзендері жайылмасында суармалы шалғындар, пішендіктер көп. Мал шаруашылығының негізгі саласы етті, жүнді қой шаруашылығы, етті, сүтті, ірі-қара өсіру, Алтай бөктері мен оңтүстік Тарбағатайда омарта шаруашылығы, марал өсіру, қой шаруашылығы дамыған. Марал мүйізінен бағалы дәрілік шикізат алынады. Шығыс Қазақстанның егіншілігінде астық шаруашылығы, күнбағыс, картоп пен көкөніс өсіру басым.

Шығыс Қазақстан экономикалық ауданында төрт өнеркәсіп торабы бар:

  1. Өскемен өнеркәсіп торабы.
    Сурет:Semey State University.JPG
    Семей қаласы
  2. Лениногор-Зырян өнеркәсіп торабы.
  3. Семей өнеркәсіп торабы.
  4. Аягөз өнеркәсіп торабы.

Басқа аудандардан ерекшелігі:

  1. Арзан су электр энергиясына бай.
  2. Түсті, полиметалл өнеркәсібі жақсы дамыған.
  3. Алтын, күміске бай.
  4. Марал, омарта, жібек, орман шаруашылықтары жақсы дамыған.

Ірі қалалары: Өскемен - Қазақстанның батыс-шығыс бөлігінде Ертіс, Үлбі өзендерінің сағасында орналасқан.[88] 328 608 тұрғыны бар (2015).

Негізгі мамандануы: түсті металлургияның орталығы; қорғасын, мырыш, алтын, күміс, кадмий, теллур, калий тыңайтқыштары.

Риддер - Қазақстанның солтүстік шығысында, Иванов жотасының баурайында, тауаралық ойпатта теңіз деңгейінен 700-900 метр биіктікте орналасқан.[89] 58 062 тұрғыны бар (2015). Риддер қаласы түсті металлургия кәсіпорындарының алғашқылары.

Негізгі мамандануы: қорғасын, мырыш, сирек кездесетін металдар өндіру (полиметалл кен орыны бар).

  • Жеңіл өнеркәсібі - тоқыма.
  • Тамақ өнеркәсібі - ет комбинаты.

Семей. Семейдің негізі 1718 жылы қаланды.[90] 339 361 тұрғыны бар (2015).

Батыс Қазақстан экономикалық ауданы

Республиканың қиыр батысында орналасқан. Солтүстігі мен солтүстік батысында Ресеймен, батысында Каспий теңізімен, оңтүстігінде Түрікменстанмен, оңтүстік шығысында Өзбекстанмен, ал мемлекет ішінде, шығысында Қостанай, Қарағанды, Қызылорда облыстарымен және Арал теңізімен шектеседі.

Кұрамы: Батыс Қазақстан облысы -Орал, Атырау облысы -Атырау, Ақтөбе облысы –Ақтөбе, Маңғыстау облысы -Ақтау. Аумағы: 736,1 мың км2.

Халқы: 2 640,5 мың адам. 1 км - 2,9 адамнан келеді. Қазақстан халқының 12,8% тұрады. Ауданның солтүстігінде, Жайық аңғарында халық тығыз қоныстанған. Қала халқы - 50%. Республикадағы қазақтар басым тұратын аймақ.

Ақтөбе қаласы

Табиғи байлықтары: Кен байлықтарының 50-ден астам түрі кездеседі. Олардың ең ірілері: Каспий маңы ойпаты мен Маңғыстау түбегіндегі мұнай мен газ, Ақтөбе ауданындағы, Мұғалжар тауларындағы хром, никель, темір, марганец, көмір, фосфориттер, мұнай, мыс және т.б. Құрылыс материалдарынан: гипс, әктас, ұлутас.

Негізгі мамандануы: Батыс Қазақстан экономикасында мұнай-газ химиясы және балық ұқсату өндірістері жетекші орын алады. Сонымен қатар: кен химиясы, электрметаллургия, аграрлық өнеркәсіп кешені біршама дамыған. Батыс Қазақстан мұнай-газ-химия циклі Ембі алабы мен Маңғыстау түбегіндегі мұнай мен ілеспе газды өндіруді, Жаңаөзен мен теңіздегі газ өңдеу өнеркәсібін камтыды. Атырау мен Ақтөбе мұнай жабдықтарын, Ақтауда пластмасса шығарады. Батыс Қазақстандағы балық ұқсату өндірісі солтүстік Каспийде шоғырланған (бекіре балығын аулау).

Кен химиясы: фосфориттер, натрий, бром, магний тұздарын, минералды тыңайтқыштар, улы химикаттар, ферроқорытпалар өндіру.

Батыс Қазақстан экономикалық ауданында төрт өнеркәсіп торабы бар:

  1. Атырау-Ембі өнеркәсіп торабы.
Атырау қаласы
  1. Ақтөбе өнеркәсіп торабы.
  2. Ақтау өнеркэсіп торабы.
  3. Орал өнеркәсіп торабы.

Басқа аудандардан ерекшелігі:

  1. Тұщы суға тапшы (АЭС екі қызмет атқарады: а) электр энергиясын береді; ә) суды тұщыландырады).
  2. Қара алтынға бай.
  3. Бағалы балық ауланады (қызыл, қара уылдырық алынады).

Ауыл шаруашылығы: мал шаруашылығы жетекші рөл атқарады: етті, жүнді еділбай тұқымды қой өсіру, етті-сүтті мал шаруашылығы, жылқы, түйе өсіру қарқынды дамыған. Егіншілік нашар дамыған. Негізгі дақылдары: жаздық бидай мен тары, қыша мен күнбағыс.

Орал қаласы

Ірі қалалары: Ақтөбе – Елек өзенінде орналасқан, Ақтөбе облысының әкімшілік орталығы.[91] 387 945 тұрғыны бар (2015).[92]

Негізгі мамандануы: ферроқорытпа зауыты, рентген аппаратурасы зауыты, мұнай жабдықтары, ауыл шаруашылык машиналар зауыты, тракторлар мен автомобильдерге қосалқы бөлшектер шығару зауыты, хром қосылыстары зауыты, электротехникалық машина жасау орталыгы. Стабилизаторлар, лак, бояу, тоқыма және кондитер өнімдерін шығаратын кәсіпорындар.

Атырау - облыс орталығы, Қала Каспий теңізінің қазіргі жағасынан 40 км жерде Жайық өзенінің тармақтала біткен атырауын алып жатыр.[93] 218 226 тұрғыны бар (2015).

Ақтау қаласы

Негізгі мамандануы: мұнай өңдеу, мұнай жабдықтарын шығару, кеме жөндеу зауыттары, балық комбинаты, сүт зауыттары, электр станциялары: Атырау- Каспий кемежайы, Жайық өзеніндегі айлақ жұмыс істейді.

Орал – Қазақстанның көне қаласы, Батыс Қазақстан облысының әкімшілік орталығы. Жайық өзенінің оң жағалауында орналасқан.[94] 278 841 тұрғыны бар (2015).

Негізгі мамандануы: былғары, пима-киіз фабрикасы, ет консерві комбинаты, ұн-жарма тарту, кондитер, фармацевтика, химия өнеркәсібі, машина жасау зауыты.

Ақтау - Қазақстанның өзге қалаларынан өз көшелерімен ерекшеленеді. Бұл қалада көше атаулары жоқ. Ақтау көшелері ықшам аудандармен бөлінеді. [95] 182 394 тұрғыны бар (2015).

Негізгі мамандануы: АЭС, пластмасса, газ өңдеу зауыты, құрылыс материалдар зауыты.

Дереккөздер

  1. ↑ Негізгі әлеуметтік-экономикалық көрсеткіш: 1 қаңтар 2015 жылдағы халық саны.
  2. ↑ http://szh.kz/138680
  3. ↑ http://bilimdiler.kz/geographia/2040-kazakstannyn-geografiyalyk-orny-men-shekarasy.html
  4. ↑ [1]
  5. ↑ http://u-s.kz/publ/ashy_saba_tar/geografija/atmosferany_cirkuljacijasy_aua_massalary_auany_ysymy/8-1-0-4888
  6. ↑ http://moxnpn.ru/kazakhstan/23-pervonachalnye-geograficheskie-svedeniya-o-zemle-kazaxstana.html
  7. ↑ http://matematik.kz/fotoalbom/169-ptolemey.html
  8. ↑ http://www.authorstream.com/Presentation/kosenova.r-2039892/
  9. ↑ massaget.kz/userdata/users/.
  10. ↑ http://www.baq.kz/kk/news/15836
  11. ↑ http://www.tarih-begalinka.kz/kk/history/medieval/figures/mohammed/
  12. ↑ http://1referat.kz/kazak-adebieti/qadyrgali-zhalajyr.html
  13. ↑ http://referatkaz.kz/petr-petrovich-semenov-tyan-shanskij-1827-1914-zhzh/
  14. ↑ http://www.zharar.com/kz/referat/258-referat_geografiya.html
  15. ↑ http://el.kz/m/articles/view/content-28452
  16. ↑ http://asyl-bilim.kz/load/p_nder/geografija/u_likhanov_sho_an_shy_ys_ly/6-1-0-234
  17. ↑ http://satpaev.psu.kz/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=3&Itemid=13
  18. ↑ http://www.itest.kz/exam_lecture?id=264
  19. ↑ http://www.itest.kz/exam_lecture?id=253
  20. ↑ http://kladovka.forum.com.kz/viewtopic.php?id=9141
  21. ↑ http://1referat.kz/geografiya-ekonomikalyk-geografiya-geologiya-geodeziya/turan-ojpatynyn-klimaty-ishki-sulary-organikalyq-duniesi.html
  22. ↑ http://referaty.ucoz.kz/load/1-1-0-205
  23. ↑ Қазақстанның физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х
  24. ↑ Источник: http://bilimkozy.idhost.kz/368-maystau-strt.html
  25. ↑ http://kk.encyclopedia.kz/wiki
  26. ↑ http://45minut.org/2015/03/08/
  27. ↑ http://www.tau-2007.narod.ru/u_zherbederi.html
  28. ↑ https://www.google.kz
  29. ↑ http://el.kz/m/articles/view/content-27268
  30. ↑ http://stud24.ru/geography/bik-tauly-lkeler/293480-876921-page1.html
  31. ↑ http://www.zharar.com/tags/%D0%B0%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%B9+%D1%82%D0%B0%D1%83%D1%8B+%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B+%D1%88%D1%8B%D2%93%D0%B0%D1%80%D0%BC%D0%B0/?Like© www.ZHARAR.com
  32. ↑ http://oldkazakh-tv.softdeco.net/kaz/natureskingdom/archive/Zhongar__Alataui_1309965194.html/
  33. ↑ http://kk.encyclopedia.kz/wiki/%D0%9A%D0%B5%D1%82%D0%BF%D0%B5%D0%BD_%D0%B6%D0%BE%D1%82%D0%B0%D1%81%D1%8B
  34. ↑ http://my.mail.ru/community/altel.kz/multipost/7604000033B8C009.html
  35. ↑ http://el.kz/m/articles/view/content-5106
  36. ↑ http://massaget.kz/layfstayl/alemtanu/Qazaqstanym/2779/
  37. ↑ http://isurak.kz/10608/%D2%9B%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D2%A3
  38. ↑ http://sabaq.kz/1526/%D2%9B%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D2%A3-%D3%A9%D0%B7%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D1%80%D1%96/
  39. ↑ http://www.slideshare.net/Dan41k/ss-33793993
  40. ↑ География. Жоғары оқу орындарына түсушілерге арналған оқулық-тест. ШЫҢ Алматы 2007 ISBN 9965-9783-7-9
  41. ↑ http://www.stats.gov.cn/tjsj/pcsj/rkpc/6rp/excel/A0201.xls
  42. ↑ http://www.stat.uz/STAT/2008year/doklad_rus_tab.pdf
  43. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls
  44. ↑ http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf
  45. ↑ http://www.chrono-tm.org/?0248042562000000000000011000000
  46. ↑ http://www.stat.kg/stat.files/din.files/census/5010003.pdf
  47. ↑ http://www.inform.kz/rus/article/2207298
  48. ↑ http://news.iran.ru/news/32852/
  49. ↑ http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/5.8-0.pdf
  50. ↑ http://www.botschaft-kaz.de/ru/index.php?option=com_content&view=article&id=24&Itemid=35
  51. ↑ http://www.neonomad.kz/neonomadika/kultura/index.php?ELEMENT_ID=4530
  52. ↑ http://kazakh-tv.kz/kz/view/business/page_42551_
  53. ↑ http://kazakh-tv.kz/kz/view/business/page_29542_kazakstannyn-tamak-onerkasibi
  54. ↑ http://wiki.iteach.kz/images/8/86/Didaktika_oek.pdf
  55. ↑ http://kz.energo.gov.kz/index.php?id=1441
  56. ↑ http://www.ktb.kz/index.php?Itemid=2&id=32&option=com_rd_glossary&task=view
  57. ↑ http://bes-asyl.kz/?s=%D2%9B%D0%B0%D1%80%D0%B0+%D0%BC%D0%B5%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D1%83%D1%80%D0%B3%D0%B8%D1%8F
  58. ↑ http://el.kz/m/articles/view/content-4346
  59. ↑ http://www.slideshare.net/zhanatchukeev/ss-30489335
  60. ↑ http://export.gov.kz/kz/page-418-mashina_zhasau_onerkasibi
  61. ↑ http://referat.resurs.kz/ref/himiya-onerkasibi
  62. ↑ http://referatkaz.kz/%D0%B0%D1%83%D1%8B%D0%BB-%D1%88%D0%B0%D1%80%D1%83%D0%B0%D1%88%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D2%93%D1%8B%D0%BD-%D0%B4%D0%B0%D0%BC%D1%8B%D1%82%D1%83-%D1%81%D0%B0%D1%8F%D1%81%D0%B0%D1%82%D1%8B-%D0%B6%D3%99%D0%BD/
  63. ↑ http://sachok.kz/referat/show/770
  64. ↑ 2015 жылғы 1 қаңтарға Қазақстан Республикасының облыстары, қалалары және аудандары бойынша халық саны
  65. ↑ http://visitkazakhstan.kz/kk/guide/information/8/4
  66. ↑ Численность населения РК по областям, городам и районам
  67. ↑ http://el.kz/m/articles/view/content-3931
  68. ↑ Demografia_2012
  69. ↑ http://el.kz/m/articles/view/content-5310
  70. ↑ Cities & towns of Kazakhstan
  71. ↑ http://astanafestival.kz/kz/about/astana
  72. ↑ http://map.pavlodarlibrary.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=6&Itemid=11&lang=kz
  73. ↑ Город Павлодар Департамент статистики Павлодарской области
  74. ↑ http://maps.resurs.kz/kaz/googlemap/detail/petropavlovsk
  75. ↑ http://www.komandirovka.ru/cities/petropalovsk/
  76. ↑ http://ortcom.kz/map/city/9
  77. ↑ Kazakhstan Republic of Kazakhstan (англ.). citypopulation.de.
  78. ↑ http://maps.resurs.kz/kaz/googlemap/detail/kokshetau
  79. ↑ http://www.akmola.stat.kz/oblasti/koksh.htm
  80. ↑ http://kz.zaman.com.tr/kz/newsDetail_getNewsById.action?newsId=54431
  81. ↑ http://kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/239-tarikh/2767-almati-alasini-tarihi.html
  82. ↑ Об изменении численности населения Республики Казахстан с начала 2015 года до 1 февраля, Комитет по статистике
  83. ↑ http://massaget.kz/layfstayl/alemtanu/Qazaqstanym/1076/
  84. ↑ http://turakimat.gov.kz/index.php/kz/bas-bet/12-material-aza/29-t-rkistan-alasyny-ys-asha-tarikhy
  85. ↑ Түркістан қаласы бойынша қысқаша негізгі мәлімет. Оңтүстік Қазақстан облысы Әкімдігінің ресми сайты (19 қыркүйек 2013).
  86. ↑ http://taraz.zhambyl.kz/?action=contents&page=95&lan=kaz
  87. ↑ http://realkz.com/page.php?lang=1&page_id=310
  88. ↑ http://samiyly4wiforum.forum.com.kz/viewtopic.php?id=50
  89. ↑ http://visiteast.kz/kk/category/41
  90. ↑ http://www.qazaq.kz/?p=621
  91. ↑ http://maps.resurs.kz/kaz/googlemap/detail/aktubinsk
  92. ↑ Численность населения Актюбинской области по полу в разрезе городов, районов, районных центров и поселков (экспресс-информация). Департамент статистики Актюбинской области. Проверено 6 марта 2015.
  93. ↑ http://visitkazakhstan.kz/kk/guide/information/4/8/
  94. ↑ http://visitkazakhstan.kz/kk/guide/information/7/0/160/
  95. ↑ http://massaget.kz/layfstayl/bilim/zharatylystanu/478/
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Қазақстан_географиясы&oldid=2291205» бетінен алынған