Трухмендер
| Трухмендер | |
| түрікм. Ставропол түркменлери | |
.svg) | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
16 800 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Трухмендер (түрікм. Ставропол түркменлери) — Еуропалық Ресейдің оңтүстігіндегі түркімендер тобы. Ресей Федерациясының Ставрополь өлкесінің Нефтекумск (5,1 мың адам), Түркменск (5 мың адам), Ипатовск (1,6 мың адам), Благодарненск (1,4 мың адам) және Арзгирск (0,5 мың адам) аудандары мен Астрахан облысының Еділ бойына (1,8 мың адам) орналасқан. Барлығы 16,8 мың адам (2010, халық санағы). Олар өздерін түрікмен ұлтының этнографиялық тобына жатқызады. Алайда түркітанушы ғалымдар оларды түрікмендерден бөлектеп Трухмендер деп атайды. Антропологиялық жағынан трухмендер моңғол нәсіліне қатысы бар еуропалық нәсілге жатады.[1]
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Трухмен тілі – түркімен тілінің диалектісі. Алайда лексикасы мен грамматикалық құрылымынан ноғай тілінің әсері басымырақ байқалады. Соған қарап қазіргі трухмен тілін түрікмен тілі мен ноғай тілінің ортасындағы аралық тілге жатқызуға болады. Ставрополь түрікмендері Ташауыз және Чарджоу велаяттарының тіліне жақынырақ.[2]
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ислам дінінің сүннит тармағын ұстанады.
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Трухмендердің ата — бабалары XVII ғасырдың аяғы мен XVIII ғасырдың басында Маңғыстау өңірін мекендеген түрікменнің чоудар, иғдыр, союнаджи аталатын тайпаларынан шыққан. Хиуа хандығының жасаған шапқыншылығынан зардап шеккен олар басқа түрікмен тайпаларынан бөлініп, XVIII ғасырдың басында солтүстік Кавказдағы Маныча, Кума өзенінің бойына көшіп барып орныққан. Жергілікті халықтар оларды трухмен деп атап кеткен.
Жазба деректерде түркімендердің Еділдің оң жағалауында болғаны 1653 жылдың өзінде-ақ жазылған. 1793 жылы Маңғышлақтан түрікмен эмигранттарының екінші толқыны шықты. Бірақ бұл толқын өкілдері Ставропольге жетпей, Еділ атырауына қоныстанып, Астрахань түрікмендері осылай құрылды. Олардың қатарлары 1813 жылға дейін жеке көшпелі түрікмен отбасыларымен толықтырыла берді, П.И.Небольсиннің айтуынша, Еділдің төменгі ағысында 600 Маңғышлақ түрікмендерінің соңғы тобы қоныстанды.
1863 жылы Жоғарғы Барханшакта түрікмендер 708 шаруашылықты қамтитын Баш-оба немесе Баш-ағыл деп аталатын бірінші ауылды ұйымдастырды. 1902 жылға қарай жергілікті түрікмендер 2072 үй мен 11 мың тұрғынды құрайтын 13 отырықшы ауылда тұрған. Олардың аз бөлігі, яғни 5,5 мыңы көшпелі өмір салтын жалғастырды.[3]
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Трухмендер көп салалы шаруашылықпен айналысады. Қой, сиыр, жылқы өсірумен қатар егіншілікпен де шұғылданады. Қолөнерінің түр-түрі дамыған, кілем және басқа да жүн бұйымдарын жасау жатады. Кәсібі көшпелі және көшпелі мал шаруашылығы болды (олар жылқы, ірі қара, қой, ешкі, түйе өсірді).
Тек ХIХ ғасырда қысқы маусымның өзінде трухмендер 13 мың жылқы, 15 мың ірі қара, 140 мыңдай қой, 11 мың ешкі, 7 мыңнан астам түйе ұстаған. Жазғы егіншілікпен де (астық, көкөніс және бақша дақылдары) айналысқан. 1901 жылы мұнда асыл тұқымды қаракөл қойы мен қызыл қалмақ тұқымды асыл тұқымды ірі қара мал өсірілді. Трухмендер малы мен мал өнімдерін Ставрополь, Терек қалалары мен орыс ауылдарына сатты. Бұрын олардың жеке сауда және өнеркәсіп орындары болмаған. Әйелдер дәстүрлі қолөнермен (тері, қой терісін өңдеу, киіз жасау) айналысты.
Қазір Нефтекумск ауданының түрікмен ауылдарының ер азаматтары Түмен облысына жұмысқа аттанады. Өзек-Суат, Уллуби-юрт және Махач ауылының жас жігіттерінің 90%-ға дейіні Түмен, Тында, Норильск және басқа да Сібір облыстарындағы газ және мұнай құбырларының құрылысында жұмыс істеді. Бұл, тұрғындардың айтуынша, «таза түрікмендік, жергілікті жоба»: ауылдардан 300-400 адам ұйымдасқан түрде, бір уақытта жұмыс істеген.[4]
Тұрмыс салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Материалдық және рухани мәдениеті жағынан да Трухмендер ноғайлар мен түрікмендерге ұқсас.
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ставрополь трухмендер тұрғын үйлері негізінен белгілі бір аумақта сай, өзен бойында, құдық маңында орналасты. ХХ ғасырдың басында көптеген үйлер саманнан салынып, оны қамыспен жаба бастады. Бай және ауқатты адамдар қаңылтырмен жабылған қызыл кірпіштен үйлер салған. Ауылдарда негізінен бір ру мен ағайын адамдары қоныстанған. Ауылдардың қоғамдық орталықтары мешіттер болды, мұнда адамдар құлшылық кезінде, көпшілік жиналыстар мен мерекелер кезінде жиналды.
Үйлері сыртқы түрі бойынша жақын маңдағы орыс шаруаларының шаруашылықтары мен үйлеріне ұқсас салынған. Бөлменің ішкі безендірілуі екі бөлікке бөлінді. Құрметті бөлмеде отағасының орны ошақтың арғы жағындағы құрметті төр болды, әдетте бай үйлерде киіз немесе кілем төселді. Қонақтар дәл осы аумақта отырды. Бұрышта төсек-орын заттары: жастықтар, көрпелер, кіре берістегі қабырғада ағаш сөрелер болды.
Көшпелі трухмендер қыста да, жазда да киіз үйде (терме ой) өмір сүрген. Ол ағаш жақтау мен киіз жамылғыдан тұрды. Киіз үйлердің сыртына қойдың шикі жүнінен жасалған киіз төселген. Ақ киізбен жабылған киіз үйлер тек байлар мен ауқаттылардың арасында ғана кездесіп, тек құрметті қонақтарға арналған немесе жас жұбайларға тігілген. Киіз үйдегі топырақ еденге киіз-кечше жацылып, оның үстіне кілем төселген. Қабырғаларға шәй ыдыстары, қасықтар және басқа да ұсақ тұрмыстық заттарға арналған өлшемдері мен пішіндері әртүрлі кілем қапшықтарын ілген. Есіктің дәл қасына, әдетте, кіреберістің оң жағына су құйылатын мыс, саз немесе ағаш құмыралар (құмғандар), кеселер, суға арналған ыдыстар, майлар, т.б.болды.[5]
Дәстүрлі киімдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Трухмен халқының ұлттық киімдері көркем безендірілуі, сапасы мен жасау техникасы жағынан бай және алуан түрлі. Костюм бірнеше элементтерден тұрады: көйлек, камзол, диздан, чемдер, дастар. Көйлек – бос туника тәрізді көйлек, артқы жағы мен кеудесі бір матадан тігілген. Қамзол шыт мата негізіндегі жібек, шұға және барқыттан жасалған. Мерекелік кеудешелер алтын және күміс кестелермен безендірілген. Қыздар мен әйелдердің басын орамалмен байлап, орамалдың үстіне жамылғы дастар жауып, алтын теңгелермен әшекейлеген.
Ерлер костюмі ұзын жеңді жейдеден және шалбардан тұрады. Жейденің үстіне мақта астары бар жібек бешмет киіледі. Кең халат (дон) — байлар үшін тоқыма мен барқыттан, ал кедейлер үшін қара матадан тігілді.
Трухмендер бастарына тақия киген, оның үстіне атлас немесе барқыт тәжі бар қара, сұр және қоңыр қаракөлден жасалған кубанка қалпағын киген. Ерлерге арналған қысқы киімі – тон, иленген қой терісінен жасалған тон-нимек. Байлар бас киімі қасқыр немесе түлкі терісінен тігілді.[6]
Дәстүрлі тағамдары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Трухмендер дәстүрлі түрде ет, сүт және ұннан жасалған тағамдарды (дәмдеуіштері бар ет сорпасы, ұннан жасалған шелпек, ботқа, палау және т.б.) пайдаланады. Дәстүрлі сусындар — ноғай шайы, қымыз, айран.[7]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017. Тексерілді, 15 наурыз 2025.
- ↑ Ставрополь түрікмендері. Тексерілді, 15 наурыз 2025.
- ↑ Трухмендер. Тексерілді, 15 наурыз 2025.
- ↑ Ставрополь түрікмендері. Тексерілді, 15 наурыз 2025.
- ↑ Ставрополь түрікмендерінің ауылдары мен тұрғын үйлері. Тексерілді, 15 наурыз 2025.
- ↑ Трухмендер. Тексерілді, 15 наурыз 2025.
- ↑ Ставрополь өлкесінің түрікмендері. Тексерілді, 15 наурыз 2025.
