Абхаздар
| Абхаздар | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
шамамен 300 000 - 500 000 адам | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Түркия |
162 000 (2011) |
 Ресей |
133 000 (2011) |
| Тілдері | |
| Діні | |
|
Православ шіркеуі, суннизм, дәстүрлі сенім-наным. | |
| Этникалық топтары | |
|
садзалар, ахчипстар, айбга, псхувцтар, бзыптар, гумц, цабальци, абжуйц, самурзакандар. | |
Абхаздар (өз атауы — а́псуа, абх. аԥсуаа; груз. აფხაზები) — Абхазияның негізгі халқын құрайтын абхаз-адығ халқы.
Абхаздар тарихи отаны деп танылған Абхазия Республикасының аумағында орналасқан. Ингур өзенінен Бзыбь өзеніне дейін (Үлкен Абхазия) және Бзыбь өзенінен Мзымта өзеніне дейін (Кіші Абхазия). Абхаздар Абхазия Республикасы халқының басым бөлігін құрайды - 2011 жылғы мәліметтер бойынша 122 мыңнан астам адам (жалпы халық саны 250 мың).
Автоэтнонимі (өз аты)
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Өз атауы «Аҧсны» [Апсна], «аҧс» [апс] — абхаздар атауының түбірі, «ны» — жергілікті жұрнақ — «апстар (абхаз) елі».
Эндоэтнонимдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Грузинше - «აფხაზები»; түрікше - «Abhazlar»; осетинше - «Абхазæгтæ»; грекше - «Αβασγοί»; арабша - « أبخاز »; орысша - «Абхазы»; украинша - «Абхази»; ағлшынша - «Abkhazians»; полякша - «Abchazowie».
Субэтникалық топтары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Садзалар (Түркия, сондай-ақ Аджарияда), ахчипстар (Түркияда), айбга (Түркияда), псхувцтар (Түркияда), бзыптар (Абхазия, Гудаутада), гумц (Орталық Абхазия), цабальци (Түркияда), абжуйц (Кодор мен Охурей өзендерінің арасында), самурзакандар (Ткуарчал ауданы, Агубедия және Чуартал ауылдарында, Очамчира ауданы, Река ауылында).[1]
Нәсілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Олар үлкен европеоид нәсілінің Балқан-кавказдық кіші тобына жатады.
Сырт келбеті
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Сыртқы жағынан абхаздар черкестерге ұқсайды, бірақ олардан тұрақты бет ерекшеліктерімен ерекшеленеді:
- терісі қара, орташа бойлы;
- сымбатты және мығым денелі;
- сопақ бетті;
- үлкен мұрынды;
- қара қоңыр шашты;
- қара көзді (қоңыр, қою қоңыр, ашық қоңыр, сары).[2]
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Тілі - абхаз тілі, абхаз-адыг тілдеріне жатады (абхаз-абаза топшасы). Абхазия аумағында 2 диалектісі бар: абжуй (әдеби тілдің негізінде) және бзыб. Диаспорада гум және белдин-даль диалектілері де сақталған. Псху диалектісі жойылып кеткен. Диалектілердің негізгі айырмашылықтары фонетика саласында.[3]
Абхаз жазуы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Абхаз жазуы – абхаз тілінің жазуы. Өзінің графикалық негізін бірнеше рет өзгертіп, реформаланған. 1862 жылы Абхаз жазуы кирил графикасына негізделді. Осы жылдары Ресей ғалымы П.Услар абхаз тілінің «Абхаз тілі» деп аталатын алғашқы грамматикасын жазды. Бұл еңбекте кирилге негізделген абхаз әліпбиінің алғашқы нұсқасы ұсынылған. Алғашқы әліпбиде 55 таңба болды. 1926 жылдан бастап Абхаз жазуы латын әліпбиіне көшірілді. 1938 жылы грузин графикасы негізіндегі екі әліпби жобасы ұсынылып, Д.Гулиа, С.Джанашиа және А.Шанидзенің жобасы қабылданды. 1954 жылы Абхаз жазуы қайтадан кирил әліпбиіне көшірілді. Әліпбиге біраз өзгерістер енгізілсе де, Услар-Завадский әліпбиіне негізделді. Лабиалданған дауыссыздар «ә» – шва таңбасы арқылы диграфтармен белгіленді. Қазіргі уақытта Абхаз жазуы кирил әліпбиін қолданады. Әліпбиде жеке 38 әріп пен 18 диграф бар. 1996 жылғы орфографиялық реформаға дейін лабиалданған алты дыбыс «ә» таңбасы арқылы емес, у: гу, ҕу, ку, қу, ҟу, ху арқылы белгіленді және бұл алты диграфқа әліпбиде жеке орын берілмеген. Х.Бгажбының тұжырымы бойынша, бұл дауыссыздар лабиализациялаудың басқаша сипатына ие. Жіңішке дауыссыздар жіңішкелік «ь» таңбасы арқылы диграфтармен белгіленеді.
Кириллица әліпбиіне негізделген қазіргі жазу:
Аа Бб Вв Гг Гьгь Ҕҕ Ҕьҕь Дд Дәдә Џџ Џьџь Ее Ҽҽ Ҿҿ Жж Жьжь Жәжә Зз Ҙҙ Ӡӡ ; Ӡәӡә Ӡ'ӡ' Ии Кк Кькь Ққ Қьқь Ҟҟ Ҟьҟь Лл Мм Нн Оо Ҩҩ Пп Ҧҧ Рр Сс Ҫҫ Тт Тәтә Ҭҭ Ҭәҭә Уу Фф Хх Хьхь Х'х' Ҳҳ Ҳәҳә Цц Цәцә Ц'ц' Ҵҵ Ҵәҵә Ҵ'ҵ' Чч Ҷҷ Шш Шьшь Шәшә Ыы[4]
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Діні — сүнниттік мұсылмандар, православие дінін ұстанатындар да бар. Абхазияда христиандық 6 ғасырда қабылданған. Мұнда ислам бірте-бірте келді, бірақ пұтқа табынушылықтың өкілдері әлі күнге дейін бар.[5]
Негізгі қоныстану аймағы және халқы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Әртүрлі бағалаулар бойынша, әлемде барлығы 200-ден 500 мыңға дейін халық өкілдері тұрады. Қазіргі таңда тарихи отанында азшылық өмір сүріп жатыр. Абхаздардың ең көп саны Түркияда тұрады – 2011 жылғы мәліметтер бойынша 162 000 адам. Абхазиядан кейін – Ресей келеді. 2010 жылғы халық санағы бойынша елде 11 249 абхаздар тұрады. Ең көбі Мәскеуде – 3604 адам. Одан кейін Краснодар өлкесі (2092), Ростов облысы (851), Санкт-Петербург қаласы (783) және Мәскеу облысы (715) келеді. 2020 жылғы халық санағы бойынша – 8177.
Жалпы абхаздар 52 елде тұрады. Шағын диаспоралар Сирияда, Германияда және Украинада кездеседі. Грузияда өзін-өзі жариялаған Абхазия мен Оңтүстік Осетияны есептемегенде 864 абхаз бар.[6]
Этнонимі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Абхазия туралы алғашқы мәліметтер біздің дәуірімізге дейінгі XII ғасырдағы ассириялық деректерде (Тиглатпаласара I жазбасы) «абешла» деген атпен кездеседі, ал біздің эрамыздың I—II ғасырларында «апсильдер» мен «абазгилер» жазылған.
Олардың абхаз халқымен генетикалық байланысы «апсуа» (абхаздардың өз атауы), «абаза» (абхаздарға жататын абазиндердің өзіндік аты), орыстардың «обезы» және грузин жылнамаларының «абхаздары». Абхаздар өз отанын «Апсный», яғни «Жан елі» деп атаған.[7]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
.jpg)
VIII-X ғасырларда Абхаз патшалығы кезінде көп тайпалар абхаз халқының құрамына кірді, оның бірінші патшасы қуатты Хазар қағанының қызының ұлы Леон II болды. Араб шапқыншылығының қалқаны бола отырып, ол объективті түрде бүкіл Батыс Кавказдың бірігуіне әкелді.
Абхазия патшаларының әулеті Теодосийдің өлімімен аяқталып, билік оның немере інісі Баграт III-ке өтті (978-1014). Баграт III Абхазия патшаларының отбасылық шежіресін жасады. Одан жаңа мемлекет - "абхаздар мен картвелдер патшалығы" қалыптаса бастады, ол біраз уақытқа дейін "Абхазия"деп аталды.
XIII ғасырдың 2-жартысында Абхаз патшалығын моңғол-татарлар жаулап алды. XVI-XVIII ғасырларда бастап Түркия бодандығында болды. XVIII ғасырдың аяғынан бастап билеуші Келешбей Чачба (Шервашидзе) тұсында Абхаз княздігі қайтадан күшейіп, флоттың көмегімен Қара теңіз жағалауын Анападан Батумға дейін бақылайды.
1810 жылы шілдеде орыс теңіз десанты шайқаста Сухум-Кале бекінісін басып алды. Еркін тау қоғамдарын қоспағанда, жағалаудағы Абхазия Ресейге қосылды. Абхазия тағына Георгий деген жаңа есімді қабылдаған Сефер бей Чачбаны отырғызды. Абхаз княздігінің айрықша белгілерінің бірі Грузиядан айырмашылығы Ресейге қосылғанда мемлекеттілігін толық жоғалтпағандығы. 1810 жылдан 1864 жылға дейін Абхазия княздігі Ресейдің құрамында автономиялық басқаруды сақтап қалды және Кавказда басқаларына қарағанда ұзақ өмір сүрді.
1864 жылдан 1917 жылға дейін Абхазия («Сухуми әскери бөлімі», «Сухуми округі») Кавказдағы патша әкімшілігіне бағынды. XIX ғасырда Абхазия әлі де Солтүстік-Батыс Кавказ таулықтарыныі демократиялық еркін қоғамдары мен Грузияның феодалдық құрылымы арасында аралық орынды иеленді. Дегенмен, қоғамдық құрылым рухында ол черкес-убых әлемімен тығыз байланысты болды. Абхазияда жерге феодалдық меншік болған жоқ, крепостнойлық құқық болмады, еркін қауымдастық мүшелері ел халқының 3/4 бөлігін дерлік құрады.
1866, 1877 жылдардағы Кавказ соғысы мен отаршылдыққа қарсы көтерілістердің нәтижесінде абхаздар этникалық апатқа ұшырады. Халықтың жартысынан көбі Отанын тастап, босқындар болуға мәжбүр болды. Абхазияға жаңа қоныстанушылар, ең алдымен грузиндер (негізінен мегрелдер), сондай - ақ армяндар, гректер, орыстар, болгарлар, немістер, эстондықтар және т.б. ағылды, осылайша 1886 жылы абхаздар 85,7%, ал 1897 жылы халықтың 55,3% құрады.
Ресей империясы ыдырағаннан кейін Абхазия Кавказ және Оңтүстік-Шығыс Біріккен Таулы Одағына қосылды. 1917 жылы 8 қарашада Сухумда өткен съезде бірінші парламент – Абхаз халық кеңесі сайланды, ол Абхаз халқының Конституциясы мен Декларациясын қабылдады.
1921 жылы Абхазия КСР-і құрылды. 1921 жылдан бастап Грузия КСР-нің құрамына енді, 1931 жылдан АКСР құқығын иемденді. 1990 жылдың желтоқсанынан Абхазия автономиялық республикасы, 1992 жылы шілдесінен Абхазия Республикасы. 1992—94 жылдары аралығында Абхазия Республикасы территориясында елдің мемлекет мәртебесіне байланысты қарулы қақтығыстар болды.[8][9]
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]ХІХ ғасырда және ХХ ғасырдың басында Абхаздардың негізгі дәстүрлі кәсіптері – егіншілік, мал шаруашылығы, көмекші кәсіптері – ара шаруашылығы және аңшылық болды. Дақылдардан негізінен тары, чумиза, арпа, жүгері, және темекі. Ал талшықтардан - зығыр, қарасора және мақта егілді. Олар сондай-ақ жүзім өсірумен айналысқан. Абхазиялықтардың өмірінде аңшылық пен ара шаруашылығы ерекше орын алды, сонымен қатар орман ара шаруашылығымен айналысты – олар жабайы аралардың балын жинады. Ірі қара, тауда ешкі өсіреді.
Қазіргі уақытта абхаздардың негізгі дәнді дақылы жүгері болып табылады. Темекі де аз мөлшерде өсіріледі. Темекі өнеркәсібі республиканың ішкі қажеттіліктері үшін жұмыс істейді. Соғыстан кейін Абхазияда мал шаруашылығы іс жүзінде құлдырады. Ірі қара, ешкі, қой табындары айтарлықтай азайып кетті. Бұл азық-түлік қорының азаюына байланысты болды.
Дәстүрлі қолөнерден – ауылшаруашылық құрал-саймандарын, ыдыс-аяқ, киім-кешек, металл және аң мүйізінен бұйымдар жасау, ағаштан ою, кесте тігу, тоқу дамыған.
Соңғы жылдары республикада ұмыт болып бара жатқан қолөнер түрлері жандана бастады. Мысалы, көркем соғу, ұсталық, дәстүрлі абхаз қырлы қаруларын (қанжарлар, пышақтар) жасау, былғары өндірісі т.б. Ұсталық бағзы заманнан абхаздар арасында қасиетті кәсіп саналған.
Бүгінде көптеген қолөнершілер шағын қолөнер қауымдастықтарына бірігіп, темірден көркем ою-өрнектері бар үй бұйымдарын – қақпалар, үстелдер, төсек-орындар, торлар, т.б. жасайды. Олардың жұмысы жергілікті халықтың күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыратындықтан үлкен сұранысқа ие. Дәстүрлі абхаз қолөнері қуыршақ жасауды да қамтыды, бүгінде оны Очамчиралық шебер Асида Ахуба жасайды.[10][11]
Тұрмыс салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қазіргі абхаз атаацəа отбасының негізгі формасы шағын, үш түрге бөлінеді. Халқы негізінен егіншілікпен айналысатын ойпат және әсіресе жағалау аймақтарында шағын отбасылар басым болды. Барлық жерде екі ұрпақтан тұратын отбасылар басым, ал екінші орынды үш ұрпақ отбасы алады. Олардан кейін бір буынды отбасылар келеді, ал төрт буынды отбасылар сирек кездеседі. Абхазиялық неке патрилокальды болып табылады.[12]
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дәстүрлі абхаз ауласы - бұл қоршалған кең аумақ. Ауланың қоршаулары әртүрлі болды: таулы ауылдардағы тақтайшалардан жасалған қоршау (штакетник), таулы ауылдарда тастан немесе жұмыр тастан жасалған қоршаулар.Жеміс ағаштарынан бұталы қоршаулар да кең таралған. Қақпалар емен және каштан сырықтарынан жасалған болса, қазіргі уақытта олар көбінесе металдан жасалған.
Бұрынғы дөңгелек, төртбұрышты шетеннен тоқылған баспаналар XIX-ғасырда ағаш үйлермен, 2 қабатты тас үйлермен ауыстырылды.
Абхаз үйінің ең көрнекті ерекшелігі - бүкіл қасбет бойымен созылған кең балкон. Абхаздар бірінші қабатты іс жүзінде пайдаланбады, ол қосалқы шаруашылық бөлмелерге бейімделген. Екінші қабатта бір үлкен бөлме және бірнеше кішірек бөлмелер болды. Үлкен бөлме әрқашан безендірілген, онда ең жақсы жиһаздар мен әшекейлер болды - қонақтар сонда орналастырылды. Қабырғалар бойымен әдемі төселген төсек-орындар, ал бөлменің ортасында үстел мен бірнеше орындық болды. Бұл бөлменің қабырғалары әрқашан үй иесі мен оның қыздары кестелеген маталар мен сүлгілермен безендірілген. Үйдің иелері тамақ ішетін және ұйықтайтын басқа бөлмелерді пайдаланған.
Абхаз үйінде әрқашан шығыс камині болды, оның ең әдемі бөлігі қонақ бөлмесіне қараған. Абхаздар үйінде асхана болған жоқ. Ол бөлек салынған және өте қарапайым көрінетін - ортасында ошағы бар төбесі жоқ, үнемі от жағылатын шағын тас бөлме.
Сарай, астық сақтайтын ғимараттар, жерге қазылған шарап құйылған құмыралар, омарта - мұның бәрі үйден сәл алыс жерде орналасқан. Үйдің алдында әрқашан қысқа кесілген жасыл шөптер мен үлкен ағаш - пальма немесе грек жаңғағы бар үлкен көгал болатын.[13]
Дәстүрлі ұлттық киімдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу].JPG)
Абхазияның мәдениетінің бір бөлігі болып табылады. Әрбір абхаздың гардеробында үш жұп костюм болды, біреуі күнделікті киюге арналған, екіншісі мерекелік рәсімдерге арналған, ал үшіншісі діни мерекелерден бастап жерлеуге дейін барлық рәсімдерге қажет болды.
Ерлерге арналған киімнің дәстүрлі түрі черкеска болды - белбеулі, ұзын қой терісінен жасалған тон. Жүннен тоқылған немесе мақталы шалбар, көйлек, бешпет, киіз қалпақ киді. Аяқтарына былғарыдан тігілген аяқ киім киген. Дәстүр бойынша ерлер костюмі аң терісінен жасалған қалпақпен толықтырылды.
Әр салт аттының киізден жасалған шапан – буркасы болған. Бурка өте биік иықтарға ие болды.
Әйел киімдері — бүрмелі шалбар, тік жағалы көйлек, бешпент, байлауыш, кебіс. Қыздарға белдік тағу талап етілді. Бас киім ретінде не орамал, не еркектікіне ұқсас үлбіреген қалпақ пайдаланылды.[14]
Дәстүрлі тағамдары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Тағамдары аймақтың табиғи, климаттық және әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерінің әсерінен қалыптасты. Абхаз тұрғындарының диетасының негізін сүт өнімдері, көкөністер мен жемістер, жүзім, бақша дақылдары, сондай-ақ бал және жаңғақ құрайды. Ең танымал ет - ешкі мен қой еті, сонымен қатар сиыр мен құс етінен тағамдар дайындалады. Айта кету керек, дәстүрлі абхаз асханасында теңіз өнімдері іс жүзінде жоқ. Балық тағамдарын әлі де сирек, ал устрицалар, шаяндар, кальмарлар, асшаяндар және басқа да дәмді тағамдар мұнда тұтынылмайды.
Абхаздарда ас үлесі негізінен жыл мезгіліне байланысты, көктем мен жазда дастарханға негізінен көкөніс пен сүт өнімдері қойылады, жұмыртқа тағамдары мол дайындалады, ал жидектер десертке беріледі. Күзгі-қысқы кезеңде - ірімшіктер және басқа ашытылған сүт өнімдері, бұршақ пен каштаннан жасалған тағамдар, сондай-ақ ет беріледі.
Ұлттық тағамдары — мамалыга, ашыған сүт, ірімшік, көкөніс, пісірілген қой, қуырылған құс еті (аджика).[15][16]
Фольклоры
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Абхаз фольклорында мифтер, аңыздар, халық ертегілері, әндер, билер және ұлттық салт-дәстүрлер бар. Абхаз фольклорының ең жарқын элементтерінің бірі - халық ертегілеріі. Олар фантастикалық жаратылыстардың әлемі, керемет ерлік жасайтын кейіпкерлер туралы айтады. Ертегілер абхаз мәдениетінің ерекшеліктерін, моральдық құндылықтарын, сенімдері мен әдет-ғұрыптарын көрсетеді. Олар ұрпақтан-ұрпаққа ауызша беріліп, ұлттық бірегейлікті сақтау мен жеткізуде маңызды рөл атқарады.
Абхаз фольклорында ертегілерден басқа ән мен музыка да маңызды орын алады. Абхаздарда халықтың оқиғаларын, эмоциялары мен сезімдерін жеткізетін халық әндерінің бай мұрасы бар. Абхаз әндері көбінесе ұлттық рухты, патриоттықты және туған жерге деген сүйіспеншілікті бейнелейді. Олар әртүрлі музыкалық аспаптарда орындалады, мысалы, сухуми гудогы, долей, тарханка және т.б.
Абхаз фольклорында дәстүрлі билер де маңызды орын алады. Абхаз билерінің жігерлі және серпінді стилі бар. Олар абхаз халқының шынайы эмоционалдылығы мен құмарлығын жеткізеді. Дәстүрлі абхаз билері адамдарды біріктіреді, олар мерекелерде, үйлену тойларында немесе басқа ұлттық іс-шараларда орындалады. Би Абхаздардың мәдени мұрасының ажырамас бөлігі болып табылады және халықтың дәстүрлері мен тарихын сақтау және жеткізу тәсілі болып табылады.[17]
Абхаз халқының қазіргі жағдайы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]1992—1993 жж. Абхазиядағы соғыс елдің күнделікті өмірінде өз ізін қалдырды. Мұнда әлі де көптеген қираған және қараусыз қалған үйлер бар. Қылмыс деңгейі жоғары. Бірақ адамдар қазірдің өзінде бейбіт өмірге үйреніп, аймақ біртіндеп қалпына келуде.
Олар мүмкіндігінше жұмыс істейді. Абхаздар негізінен үйлеріне қосымша қонақ бөлмелер салып, жазда туристерге жалға береді. Кейбіреулері демалушылар үшін өте тиімді экскурсиялар ұйымдастырады. Мемлекеттік қызметтерді тек абхаздар атқарады. Жеке кәсібі барлар - білікті мамандарды жалдайды және адамның қай ұлттан екені маңызды емес. Жастардың көбі Ресейге, көбінесе Санкт-Петербургке немесе Мәскеуге оқуға барады, ұлдар әскери оқу орындарына жіберіледі. Қазіргі абхаз мәдениеті – христиандық пен ислам дәстүрлерінің ерекше үйлесімі болып табылады.[18]
Қазақстандағы абхаздар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қазақстандағы абхаз диаспорасы халықтарды соғыс алдындағы және соғыс жылдарындағы күштеп қоныс аударумен байланысты қалыптасты. Қазақстанда жүргізілген санақ мәліметтері бойынша абхаздардың саны:
- 1970 ж. - 187 адам;
- 1979 ж. - 237 адам;
- 1989 ж. - 326 адам;
- 1999 ж. - 185 адам;
- 2009 ж. - 76 адам.[19]
Танымал абхаздар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- Фазил Абдулович Ескендір - прозаик және ақын;[20]
- Нугзар Нуриевич Ашуба - Абхазия саясаткері, Абхазия халық ассамблеясының төрағасы;[21]
- Илья Несторович Векуа (1907-1977) - кеңес математигі;[22]
- Нестор Аполлонович Лакоба - КСРО мемлекет және саяси қайраткері;[23]
- Самсон Яковлевич Чанба (1886-1937) - жазушы және мемлекет қайраткері;[24]
Бейнетаспалар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- https://yandex.kz/video/preview/16369071880584714330
- https://yandex.kz/video/preview/5394718860532440299
- https://yandex.kz/video/preview/12964991789566033976
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Абхазы - Аҧсуаa. Тексерілді, 30 мамыр 2024.
- ↑ Кавказдық келбет. Тексерілді, 30 мамыр 2024.
- ↑ Абхаздар. Тексерілді, 30 мамыр 2024.
- ↑ Абхаз алфавиті. Тексерілді, 10 маусым 2024.
- ↑ Абхаздар (Апсуа) - тәкаппар және әдемі. Тексерілді, 31 мамыр 2024.
- ↑ Абхаздар. Тексерілді, 31 мамыр 2024.
- ↑ Абхазия тарихы. Тексерілді, 31 мамыр 2024.
- ↑ Қазақ ұлттық энциклопедиясы.
- ↑ Бгажба О. және Лакоба С. «Жан елінің» тұрғындары. Тексерілді, 31 мамыр 2024.
- ↑ Абхаздар. Тексерілді, 31 мамыр 2024.
- ↑ Абхаз қолөнерінің даму болашағы. Тексерілді, 31 мамыр 2024.
- ↑ Абхаздар. Отбасы: құрылымы және ішкі ұйымы. Тексерілді, 31 мамыр 2024.
- ↑ Дәстүрлі абхаздардың тұрғын үйі. Тексерілді, 31 мамыр 2024.
- ↑ Абхазиядағы ұлттық киімдер. Тексерілді, 31 мамыр 2024.
- ↑ Абхаздар. Тексерілді, 31 мамыр 2024.
- ↑ Абхазия тағамдары. Тексерілді, 31 мамыр 2024.
- ↑ Фольклор. Тексерілді, 31 мамыр 2024.
- ↑ Абхазиядағы өмір. Тексерілді, 31 мамыр 2024.
- ↑ Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 78. — ISBN 978-601-7472-88-7.
- ↑ Фазиль Абдулович Искандер. Тексерілді, 31 мамыр 2024.
- ↑ Ашуба Нугзар Нуриевич өмірбаяны. Тексерілді, 31 мамыр 2024.
- ↑ Гварамия: математик Илья Векуаның идеялары өмір сүруін жалғастыруда. Тексерілді, 31 мамыр 2024.
- ↑ Нестор Лакоба: өлімнен кейінгі өмір. Тексерілді, 31 мамыр 2024.
- ↑ Самсон Чанба: абхаз драматургиясының әкесі. Тексерілді, 31 мамыр 2024.