Сахурлар
| Сахурлар | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
30 мың адам | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Ресей |
12 769 (2010) |
 Әзербайжан |
12 300 (2009) |
 Канада |
397 (2021) |
| Тілдері | |
|
Сахур тілі | |
| Діні | |
|
мұсылман сүнниттер | |
Сахурлар (өз атауы -yixbı) — лезгин тобындағы дағыстан халықтарының бірі сонымен қатар байырғы Кавказ халықтардың бөлігіне жатады. Тарихи түрде олар Дағыстанның оңтүстік-батысында және Әзірбайжанның солтүстік-батысында тұрады. Ресми деректер бойынша цахурлардың жалпы саны шамамен 30 мың адам, негізінен Ресейде, (13 мың адам) және Әзірбайжанда (12,3 мың). Бейресми деректер бойынша, цахурлардың жалпы саны 50-100 мың адам болуы мүмкін.
Тілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Сахур тілі, иберий – кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағының лезгин ішкі тобына жатады, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтілік белгілері бар), номинативті және эргативті құрылыстардың белгілерін біріктіретін тіл. Тарихи ескерткіштер бойынша сахур тілінің жазуы XIII ғасырда араб графикасының негізінде пайда болды. Алайда бұл дәстүр үзілді. Сахурлардың өз жазуы жоқ, олар орыс және әзірбайжан тілдерінің жазуын кеңінен қолданды. Қазіргі уақытта сахур әліпбиі орыс (кириллица) графикалық негізінде жасалды және сахур тілін оқыту пәні ретінде енгізуге талпыныс жасалуда.
Діні[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Дінге сенетін цахурлар сүнниттік исламның шафиқ мазхабын ұстанады.
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Сахурлар Шығыс Кавказдың ежелгі тұрғындары. Армян және Грузин деректерінде 7-ғасырдан бастап айтылады. 7-8 ғасырларда сахурларды арабтар бағындырады. Алғашқы кезде сахурлар Дағыстан аумағын мекендеп, кейіннен Әзірбайжанның солтүстігіне қоныс аударды. 15-ғасырда Сахур сұлтанаты құрылып, орталығы Сахур ауылы, ал 17-ғасырда Елиса ауылы болды. 19-ғасырда Сахур жері Ресейге қарады.[1]
Кәсібі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Сахурлардың негізгі кәсібі ежелден мал шаруашылығы мен егіншілік болды. Ұсақ, ірі қара мал өсіру, негізінен қой шаруашылығы басым. Дағыстан жерінде тұратын цахурлар негізінен мал шаруашылығымен айналысады. Әзірбайжандағы цахурлар егіншілікпен, бау-бақшамен және бақша дақылдарын өсірумен айналысады. Олар темекі, жүгері, бидай, сұлы өсіреді. Бақшаларда жаңғақ, құрма, алма ағаштары өседі. Ежелден олар омарта шаруашылығымен айналысады. Кавказдағы бал өте хош иісті және дәмді, таулы аймақтарының балы жоғары бағаланады. Кәсіп пен қолөнерден жүн өңдеу кең тараған, одан мата жасалады. Бұл матадан киім-кешек, орамал, кілем, сөмке, шұлық т.б. жасалады. Киізден жасалған бұйымдар да үлкен сұранысқа ие болды: чопуз, кече-бурка, қысқа тон т.б. Ағаш өңдеу кеңінен таралған, одан үй бұйымдарын, ас үй ыдыстарын, сандықтарды, жүк арбаларын, музыкалық аспаптарды жасайды.
Мәдениеті[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Сахур асханасында ұн және ет тағамдары басым. Әзірбайжанда тұратын сахурлар тағамдары әртүрлілігімен ерекшеленеді. Тағамдарында егіншілік пен мал шаруашылығы өнімдері, бидайдан жасалған тағамдар, жүгері ұны, күріш, көкөністер, жемістер бар. Жеуге жарамды шөптерді қолдана отырып жаңғақтан халва жасалады. Кептірілген ет халық рационында маңызды орын алады. Қараша айында тұтас қой етін тұздап, желге кептіреді. Қыс мезгіліне әртүрлі кептірілген шұжықтар жасайды. Сүттен сүзбе, сүт, айран, қатық, йогурт жасайды. Сахурлар сиыр мен қой ірімшігін жақсы дайындайды.
Ұлттық киімдері Дағыстан халықтарының дәстүрлі костюміне көп жағынан ұқсас болғанымен, безендірілуі, түсі және кию әдісімен ерекшеленеді. Олар негізінен жүн мен теріден киім тіккен. Ер адамдар көйлек, шалбар, бешмет, ұзын черкес пальто, қой терісінен жасалған конус тәрізді қалпақ, башлык, қаракөл қалпақ киген. Әйелдің киімі шалбар, көйлек, кең белдемше, астарлы жемпір, бешметтер (қатиба, алхалық), алжапқыштан тұрады. Бастарына орамал, чухта таққан. Суық мезгілде жеңсіз күртеше, қой терісін киеді. Аяқтарына түрлі-түсті жүннен жасалған шұлық, аяқ киім, етік киген.[2]
Қазақстандағы сахурлар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазақстандағы сахур диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:
- 31 (1970 ж.),
- 68 (1979 ж.),
- 31 (1989 ж.),
- 17 (1999 ж.)
- 2 (2009 ж.) адам.[3]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.-Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 433-бет ISBN 978-601-7472-88-7
- ↑ Наталия Котоман. Цахуры — гостеприимный и гордый народ https://travelask.ru/articles/tsahury-gostepriimnyy-i-gordyy-narod
- ↑ Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 433-бет.
