Алтайлықтар

Алтайлықтар
Алтай кижи
Ең көп таралған аймақтар
Ресей	79 773 (2010)
Қазақстан	210 (2013)
Тілдері
алтай тілі
Діні
христиандық (православие, баптистер), бурханизм (буддизм элементтері бар тәңіршілдік)
Этникалық топтары
теленгиттер , тубалар, челкандар, құмандиндер, телеуіттер

Алтайлықтар — Ресейдің Алтай Республикасының байырғы халқы. Өз атаулары — алтай кижи. Түркі тектес халық. Хакас пен қырғыз тілінің аралық тіліне ұқсайтын тілде сөйлейді. Алайда бұл тілде моңғол тілінің әсері басым.

Эндоэтнонимдері

Ескірген орыс жалпы эндоэтнонимі – «Алтай татарлары».
Ресей империясындағы оңтүстік алтайлықтар «ақ қалмақ», «алтайлықтар», «таулықтар», «шекаралықтар», «бийліктер» деп аталды.
Ресей империясындағы солтүстік алтайлықтар «қара татарлар» деп аталды.

Орыс тілінде – «Алтайцы»; қытай тілінде - «阿爾 泰人»; ұйғыр тілінде - «ﺋﺎﻟﺘﺎﻱ ﻣﯩﻠﻠﯩﺘﻰ»; татар тілінде – «Алтайлар»; якут тілінде – «Алтайдар»; түрік тілінде – «Altaylar»; әзірбайжан тілінде – «Altaylar»; өзбек тілінде – «Oltoylar»; украин тілінде – «Алтайці».

Этногенезі

Алтайлықтар үш ғасырға жуық Ресей мемлекетінің құрамында Сібірдегі орыс шаруа халқымен тығыз байланыста дамып келе жатқан тайпалық-территориялық топтардың бірігуі нәтижесінде қалыптасты. Алтай халқының құрамына: тубалар, челкандар, құмандиндер (алтайлардың солтүстік тобы) және алтай-кижілер, теленгіттер, телелер және телеуттер (оңтүстік тобы) бірлестіктері кірді. Бұл бірлестіктердің барлығы ХVII-ХIХ ғасырларда олардың қоныстануының қазіргі аумағында қалыптасқан. Олардың құрамына түркі тілін жетік меңгерген гетерогенді тайпалық топтар (самоди, кет, моңғол) және түркітілдестер кірді.

Субэтносы

Алтайлықтардың 2 негізгі этнографиялық тобы:
Оңтүстік алтайлықтар. (алт. алтай-кижи - алтай адамы) немесе алтайлықтар. Оңтүстік-алтай тілінде (1948 жылға дейін ойрат тілі деп аталған) сөйлетіндер. Этнографтар оұтүстік-алтай тілін түркі тіліндерінің қырғыз-қыпшақ тобына жатқызады. 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейін орыстардың ортасында "алтай татарлары" атауы кеңінен қолданған.

Cолтүстік алтайлықтар. Этнографтар солтүстік-алтай тілін түркі тілдерінің солтүстік-алтай тобына, ал кейбір ғалымдар түркі тілдерінің хакас тобына жатқызады. Революция алдындағы әдебиеттерде солтүстік-алтайлықтарды (тубаларды) "черневые татары" деп атаған. Ғалымдар оңтүстік және солтүстік-алтайлықтардың тілін, мәдениетін, тұрмысын, антропологиясын салыстыра отырып үлкен айрмашылықтарды байқамаған.

Нәсілі

Алтайлық

Моңғолоид нәсілінің тұрандық-оңтүстік сібірлік нәсілге жатады.

Сырт келбеті

Бұл халық моңғолоидтық топқа жатады. Алтайлықтар қысқа бойлы, сымбатты денелі. Әртүрлі этникалық топтардың өкілдері бір-бірінен ерекшеленуі мүмкін, бірақ олардың барлығында келесі белгілері бар:

• қара тері;
• тар көз пішіні;
• қатты қара шаш;
• тегіс бет;
• көрнекті бет сүйектері;
• толық еріндер.

Тілі

Тілдері түркі тілдерінің шығыс тармағындағы қырғыз-қыпшақ тілдеріне жатады. Алтай тілі оңтүстік және солтүстік диалектілерге бөлінеді. Әдеби тілінің қалыптасуында оңтүстік диалектілердің ықпалы басым болды. Өзге түркі тілдермен салыстырғанда фонетика жүйесінде созылыңқы дауыстар көбірек, лексикасында моңғол тілінің ықпалы басым болды.

Жазуы

Алтай халқы 1928-38 жылы латын әліпбиін қолданған, 1938 жылдан бері кириллица графикасына негізделген жазуды пайдаланады. Алтай әліпбиі орыс графикасына негізделген және 37 әріптен тұрады:
Аа Бб Вв Гг Дд Jj Ее Ёё Жж Зз Ии Йй Кк Лл Мм Нн Ҥҥ Оо Öö Пп Рр Сс Тт Уу Ӱӱ Фф Хх Цц Чч Шш Щщ Ъъ Ыы Ьь Ээ Юю Яя

Діні

Алтай халықтарының діні көп қырлы құбылыс. Көбінесе алтай діні бірнеше симбиоз болып табылады.

Бақсылық. Алтай халқының дәстүрлі діні – бақсылық. Бүгінде Алтайда бұл бағытты ұстанушылар аз қалды. Жергілікті шаманизмде жазбаша канондар жоқ және оның идеялары мен рәсімдері ауызша беріледі. Мұндағы бақсыларды кама деп атайды. Олар сиқырлы рәсімдердің көмегімен адамдарды емдеу қабілетіне ие деп саналады.

Алтай шаманы

Пантеизм. Алтайдың байырғы тұрғындарының идеяларында әлі күнге дейін пантеизм – табиғат пен Құдайдың біріккен діні байқалады. Жергілікті тұрғындар табиғатты рухани деп санайды, алайда бұл жерде пантеизмді басқа ағымдардан бөліп, оны жеке дін ретінде ажырату мүмкін емес. Керісінше, жергілікті шаманизм әрқашанда пантеизмнің белгілерін қамтылған.

Православие. Алтай тұрғындарының арасында православиелік шараны ұстанушылар бар. Алтайда православие 1828 жылы Алтай рухани миссиясы құрылған кезде тарай бастады. Кейінірек бұл миссия басқа аскеттік қозғалыстар үшін үлгі ретінде танылды. 1989 жылы Алтай өлкесінде 8 приход болған. 2013 жылы Алтай Республикасының аумағындағы приходтар Таулы Алтай Епархиясы деп аталатын дербес ұйымға бөлінді. Қазіргі уақытта алтайлықтардың шамамен 10% өздерін христиан деп санайды.

Буддизм. Ежелден бері Алтай тайпалары ұлы мәдениеттердің мұрагерлері бола отырып, буддизммен өзара әрекеттескен. Дінге бейімделудің қазіргі кезеңі будда мектептерінің ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың басында Алтай территориясына белсенді енуімен байланысты. 1992 жылы алтайлықтар Алтай будда қауымдастығын құрды. Будда орталықтары буддалық әдет-ғұрыптар мен рәсімдерді жүргізеді.

Ислам. Жоңғария құрамына мұсылман халықтары кірген уақытта Алтайда ислам пайда болды. 1756 жылы хандық құлағаннан кейін Алтай мұсылмандары оқшауланып, біртіндеп исламнан алыстады. Исламданудың келесі кезеңі қазақтардың аймаққа келуімен басталды, олар Оңтүстік Алтайдың шекаралық аймақтарын игере бастады. Қазір Қош-Ағаш өңірінде мешіттер салынып, мұсылман мәдениетінің ошақтары құрылуда. Сондай-ақ Таулы Алтайда Алтай мұсылмандарына арналған мешіт бар.

Бұрханизм. Бурханизм Алтайда ХХ ғасырдың басында пайда болды. Дін халықты жатжерліктердің қамытынан азат етуші – құтқарушының келуі туралы халық идеяларына негізделген. Жаңа сенім Алтай халқы үшін қиын кезеңде пайда болды. Бұл орыс шаруаларының Алтай жеріне жаппай қоныс аударған кезі еді. Орыстар байырғы тұрғындардың егіншілік жерлерін тартып алды, жергілікті халықты орыстандыру мен христиандандыру жалғасты. 1912 жылға қарай алтайлықтардың көпшілігі осы дінді ұстана бастады.

Тарихы

Алтайлықтардың халық ретіндегі тарихы бүкіл Орталық Азияның өмірімен тығыз байланысты. Біздің дәуірімізге дейінгі III және II ғасырлардың басынан бастап және біздің дәуіріміздің I ғасырының соңына дейін алтайлықтар Солтүстік Моңғолияда өмір сүрген ғұндардың көшпелі империясына бағынды. Олардың орнына II ғасырдан IV ғасырға дейін халықты басқарған Сәнбилер келді. IV ғасырдың аяғы мен VI ғасырдың ортасына дейін алтайлықтар Шығыс Моңғолия мен Батыс Маньчжурияда өмір сүрген жужандардың алым-салық төлеушілеріне айналды. Кейін халық түркі, ұйғыр және Қырғыз қағанаттарының құрамына кірді.

Алтайлықтар (ХХ ғасырдың басы)

Ауыл тұрғындарының жиналысы

552 жылы жужан билігі ыдырап, оның орнын Түрік қағанаты басып алды. Оның орталығы бастапқыда Алтайда болған, бірақ уақыт өте келе түріктер Моңғолияға қоныс аудара бастады, ал VI ғасырдың жетпісінші жылдарына қарай олардың аумағы батысқа қарай Амударияға, Кавказ таулары мен Арал теңізіне, ал шығысқа қарай Хинган жотасына дейін кеңейді. Қағанат 588 жылы Батыс және Шығыс болып екіге бөлініп, 630 және 659 жылдары Қытай жаулап алған.

X ғасырдың басында алтайлықтардың үстемдігі қырғыздардан қытай немесе қара қытай деп те аталатын көшпелі Қидан тайпаларына өтті. Алайда, жаңа жаулап алушылардың күші ұзаққа созылмады: XII ғасырда моңғол тілінде сөйлейтін наймандар пайда болды. Жергілікті тұрғындар наймандарға алым төлеуге мәжбүр болды және бұл жағдай 1204 жылға дейін созылды. Осы уақытта наймандарды моңғолдар талқандады.

XV ғасырдың ортасында алтайлықтар ойроттар деп аталатын Батыс моңғолдардың иелігіне айналды. XVII ғасырдың 30-жылдарынан бастап Батыс моңғолдар жоңғар атауын ала бастады. XVII ғасырдың аяғында солтүстік алтайлықтар Мәскеу патшасына бағынышты болды. 1756 жылы солтүстік алтайлықтарға Оңтүстік өкілдері – алтай кижи, телеуттер мен теленгиттер қосылды. Осы кезден бастап бүкіл этнос Ресейдің құрамына кірді.

Кейіннен алтайлықтардың бүкіл өмірі Ресей империясымен, содан кейін Кеңес Одағымен тығыз байланысты болды. Алтай өлкесінің халқы 1905-1907 жылдардағы бірінші орыс революциясына қатысып, кейін ақпан, қазан төңкерістеріне қосылды. Алдымен 1922 жылы Алтай Республикасы Ойрот автономиялық облысы болып құрылып, кейін Таулы Алтай автономиялық округі деп аталды. 1991 жылы, Кеңес өкіметінің өмір сүруінің соңында бұл аумақтық-мемлекеттік құрылым Таулы Алтай КСРО деп атала бастады, тек 1992 жылы өзінің қазіргі атауы - Алтай Республикасы деп аталды.

Кәсібі

Солтүстік Алтайлықтардаң дәстүрлі кәсібі - мал шаруашылығы, аң аулау, аздап егіншілік, балық аулау. Солтүстік Алтайлықтар үшін ең алдымен тұяқты жануарларды, ал орыстардың келуімен терісі бағалы аңдарды да алым-салық төлеу және сату мақсатында аулаудың маңызы зор болды. Бұлғын санының төмендеуімен тиін жетекші орынға ие болды. Сонымен қатар, олар балық аулау және терушілік жұмыстарымен айналысты. Балықтардың ішінде ленок, омул, ақ балық ерекше бағаланды. Жинаудың негізгі өнімдері қарағай жаңғағы, жидектер, жеуге жарамды папоротник (колба), әртүрлі тамырлар, сондай-ақ кенеп жасауға арналған жабайы қарасора болды.

Шөп шабу (1934)

Солтүстік алтайлықтар ежелден темір ұсталығымен айналысқан. Металдардан, ең алдымен, көрші халықтарға сатылатын қару-жарақ жасалды. Өлкеде өнеркәсіптік металлургияның қарқынды дамуына байланысты XVIII ғасырдың аяғында бұл сала ақыры жойылып, әйелдер тоқумен, киім-кешек, аяқ киім тігумен айналысқан.

Оңтүстік алтайлықтар жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналысты, жылқы, ірі қара және ұсақ мал өсірді, таулы орман мен далада аң аулады. Қарабайыр жер өңдеу қосалқы сипатқа ие болды. Оңтүстік алтайлықтар балық аулаумен аз ғана айналысты.

Солтүстік Алтайлықтар мал шаруашылығымен айналысты, негізінен қой мен жылқы, кейде ірі қара мал өсірді. Жерді кетпенмен өңдеп, негізінен арпа өсірді. Егінді кейде арамшөптер басып, егінді қолмен жинады.

Алтайлықтар ежелден металдан жасалған бұйымдарды көркем өңдеудің әртүрлі тәсілдерін білген: құю, чекандау (шеку), ою, күмістеу, кертіп ою т.б. Ағаш шеберлері ағаштан ыдыс-аяқ, жиһаз, киіз үй қаңқасы, ер-тоқым жасады. Металл өңдеу шеберлері (темір ус) халық арасында үлкен құрметке ие болды. Ер-тұрман шеберлері де халық арасында атақ пен құрметке ие болды. Бұйымдармен жұмыс істеу барысында ер-тұрман шеберлері теріні пішу, тігу, бедер, кесте және аппликация арқылы сәндік әрлеу жұмыстарын жүргізді. Былғарыдан киім, аяқ киім тігу, ат әбзелдерін, қамшы, сөмке және басқа бұйымдар жасау үшін пайдаланылды.

Тұрмыс салты

Алтайлар арасындағы патриархалдық-феодалдық және капиталистік қатынастар архаикалық тайпалық байланыстармен ұштасады. Барлық тайпалық және аумақтық топтар руларға - сёоки бөлінді. Ру ішінде туыстық аталық тегіне негізделді, ал туылу экзогамдық болды. Ең берік рулық байланыстар Солтүстік алтайлықтарда сақталған. Алтайлықтардың барлық топтарына рулық ынтымақтастық, өзара көмек, рулық культтердің (тауларға табыну, от культі) жекелеген қалдықтары туралы идеялар тән болды. Рулық ескі қалдықтарына қалыңдықты алып қашу арқылы күйеу жігіттің туыстары қалыңмал төлеп, неке қию жатады. Күйеуі қайтыс болған жағдайда әйел оның руында қалып, оның туыстарының біріне көшкен. Отбасы, сирек жағдайларды қоспағанда, моногамды болды.

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

ХХ ғасырдың басында орыстардан ағаш үйлерді қабылдай бастады. Бұған дейін алтайлықтар нақты табиғи жағдайларға сәйкес келетін тұрғын үйлерден тұратын шағын ауылдарда өмір сүрген. Оңтүстікте бұл көбінесе киізден жасалған киіз үй, солтүстікте - айл ағаш үйі болды.

Қабық үйі. Алтай халқының дәстүрлі баспанасы

ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында алтайлықтардың Оңтүстік тобы тұрғын үйлердің үш негізгі түрін сақтап қалды.

• цилиндрлік киіз үй;
• конус тәрізді киіз үй;
• көпбұрышты қабықты киіз үй.

  

  Алтай шопандарының дәстүрлі баспанасы. Айл

Тұрғын үйлердің 97,4%–н көпбұрышты киіз үй, ал бөрене үйлері тек 2,4 – 2,6% -. құрады.

Ал солтүстік алтайлықтар арасында үйлердің негізгі түрі кесілген бөренелерден жасалғани ағаш үйлер (80%) және киіз үйлер болды. Солтүстік және Оңтүстік алтайлықтардың үйлері бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленді. Мұны ұзақ уақыт бойы бұл тайпалардың екі түрлі мәдени және экономикалық типтері дамығандығымен түсіндіруге болады. Солтүстік алтайлықтардың оңтүстік алтайлықтарға қарағанда шорлар мен хантылармен ұқсастықтары көбірек.

Солтүстік Алтайда оңтүстікке қарағанда киіз үйді әйел және еркек деп бөлу болмаған. Құмандиндер мен шалқандар арасында қабырғалар бойымен бөлінді, олардың бойына кереуеттер мен орындықтар орнатылды. Кіреберістің сол жақ қабырғасы тек иесіне, үй иесіне және балаларға арналған. Алдыңғы жағы құрметті қонақтарға арналған, оң жағында отбасының қалған мүшелері - апалар, ағалар, ата-аналар, яғни туыстар орналасты.
Сол жақ қабырғадағы орындыққа тыйым салынды. Оған отбасы мүшелерінен басқа ешкім отыра алмады.

Алтай киіз үйі қатаң түрде негізгі нүктелерге бағытталған, кіреберісі дәстүрлі түрде шығыс жағында. Күн шыққан Шығыс өмірмен байланысты және дүниенің қолайлы жағы болып саналады. Әдетте, кіреберістің сол жағында, үйдің ер жағында, үй иелерінің қонақжайлылығының символы ретінде тіреуіш бағанасы бар. Киіз үйдің ішінде есіктерге қарама-қарсы құрметті орын бар. Үйдің ішкі кеңістігі оң және сол жаққа бөлінген.
Дәстүр бойынша киіз үйдің сол жақ жартысын ер адамдар тұратын, сондықтан оны «ерлер жағы» деп атайды, оң жағы әйелдер жағы болып табылады. Әйелдер жағында төсек-орын және әйелдер киімінің жиынтығы болды. Қосалқы бөлігіне азық-түлік, ыдыс-аяқ, сөрелер қойылды, ал құралдар, отын және т.б. шығуға жақын жерде орналасты. Ерлер жартысында культ жиынтығы, мал шаруашылығы мен аңшылық құрал-жабдықтары, иесінің заттары, балалар мен қонақтарға арналған төсек болды. Осылайша, киіз үйдің әрбір жартысы белгілі бір заттардың жиынтығына және олардың дұрыс орналасуына сәйкес келді.

Дәстүрлі киімдері

Алтайлықтардың киімдері әлеуметтік жағдайына, аймақтарына қарай әр түрлі болған. Ерлер киімі жеңі ұзын жейдеден, бір түймемен жабдықталған қиғаш ашық жағадан, кенептен немесе иленген елік терісінен тігілген кең, сәл ұзынырақ шалбардан тұрды.

Шалбардың белінен баумен байланған. Олар іш киім кимеген. Сондай-ақ көйлектің үстіне матадан немесе дабадан тігілген, кең жеңді, қызыл немесе көк түсті үлкен бұралмалы жағасы бар шапан (чекмен) киген. Шапанды байлайтын мата белбеу болды. Байлардың киімдерінің қиюы бірдей болғанымен, олар қымбат материалдан тігілді. Сырт киімдердің арасында, әдетте, қой терісінен жасалған (ақ жүнге артықшылық беріледі) бүгінгі күнге дейін сақталған тондарды атауға болады. Тондары ұзын тігіледі, иықтардағы жеңдер өте кең болып, төмен қарай күрт тарылды. Ауқаттылардың тондары қытай жібегімен жабылған және қымбат аң терісінен тігілген тік бұралмалы жағалары болды.

Дәстүрлі киім киген әйел адам

Дәстүрлі киім киген ер адам

Ерлер мен әйелдердің бас киімдері қара қозы терісінен тігілген, үсті сары, қара, қызғылт сары немесе қызыл түсті материалдан жасалған. Бас киімнің артқы жағында екі, әдетте қызыл, ленталар болды, олар қажет болған жағдайда оны құлаққа түсіріп, құлаққа байлап қоюға болатын. Бас киімнің тағы бір түрі – дөңгелек, үстіңгі жағында түрлі-түсті жіптері болды. Олар қойдың жүнімен астарланған матадан тігілген және жүннен жасалған дөңгелек жиегі болды. Ауқатты адамдар мұндай бас киімдерді бұлғын, түлкі т.б. аңдардың қымбат жүнінен жасады. Ерлер мен әйелдердің бас киімдері негізінен бірдей болды.

Алтайлық әйелдер киімдері сыртқы киімдерден басқасы ерлер киімдерімен бірдей болды. Тұрмысқа шыққан әйелдерге арналған ұзын етекті жеңсіз жилет арнайы киім - чегедек болды. Чегедекті кез келген киімнің үстіне киюге болатын. Оны қара түсті материалдан (ауқаттылар үшін, жібектен, барқыттан) тігіп, қолтық саңылаулары мен жағасын айналдыра қызыл немесе сары түсті матамен көмкерген. Олар оны қысы-жазы киді.

Аяқ киім жұмсақ табаны бар былғары етік болды. Етік үшкір ұшты және өкшесіз тігілген. Олар етіктен 3-5 см шығып тұратын киіз шұлық (ук) киген. Шұлықтың жоғарғы шеті матамен қапталған және жіптермен тігілген. Кейде қыста еліктің терісінен жүні сыртқа қаратып тігілген етік киетін. Жазда үйде тек көйлек киіп, жалаң аяқ, қонаққа барғанда, ер адам етік, халат немесе тон және бас киім киеді. Ауқаттылардың ғана арнайы мерекелік киімдері болған.
Оңтүстік алтайлықтардың киіміндегі өзгерістер мұнда зауытта жасалған ресейлік маталардың және ресейлік үлгіге негізделген.

Зергерлік бұйымдардан қарапайым дөңгелек сақиналар (мыс, күміс, алтын) кең таралған, олар саусақтарға тағылатын, сондай-ақ сырғалар (мыс немесе күміс сымнан жасалған), түймелерден жасалған алқалар кең таралған. Әйелдер екі құлағына, қыздар әдетте бір құлағына сырға тағып жүрді. Сонымен қатар, өрілген шаштарына байланған моншақ, түйме, каури қабықтары, ағаш таяқшалар және т.б. түріндегі әшекейлер болды.

Дәстүрлі тағамдары

Алтай асханасының негізгі өнімдері, барлық көшпелі халықтар сияқты, ет пен сүт. Сүттен сүт көжелерінен бастап сүт арағына (арака) дейін неше түрлі тағамдар дайындалады. Сүттен алынатын негізгі өнім – сары май.

Сүт тағамдары.

• Қаймақ – Орта Азия халықтары үшін дәстүрлі өнім, ол кілегей қаймақ пен сары май арасындағы қоспаға ұқсайды;
• Қымыз – Орталық Азия халықтары үшін дәстүрлі бие сүтінен жасалған ашытылған сүт сусыны;
• Чегень - йогуртқа ұқсас Алтайдың дәстүрлі ашытылған сүт сусыны. Чегень дербес сусын ретінде тұтынылады және сүзбе, ірімшік және басқа да тағамдарды дайындау үшін негіз ретінде пайдаланылады.
• Аарчи – Чегеннен жасалған алтайдың жұмсақ ірімшігі. Қатты құрт ірімшігі отта кептірілген аарчиден жасалады. Құрт тұзды, ысталған дәмге ие және тағам дайындауда қолданылады.
• Быштак - Алтай ірімшігінің тағы бір нұсқасы, тығыз сүзбені еске түсіреді. Быштаққа көбінесе қаймақ пен бал қосылады.

Қазы

Ұннан жасалған тағамдар. Алтай асханасының негізі ет пен сүт болғанымен, ұннан жасалған тағамдар да кездеседі. Олардың ішінде теерпек, алтайдың ұлттық наны, бауырсақ және ет салмасы бар «Оромо» қамыры бар. Ірі ұнды қуырылған арпадан жасалған талқанды ерекше атап өткен жөн. Алтайдың дәстүрлі асханасында талқан өте танымал және әртүрлі тағамдарды дайындауда жиі қолданылады. Оны шайға қосып, тәтті тағамдар жасайды. Ең танымал Алтай десерті чак чак, жаңғақ және бал қосылып талқаннан жасалған.

Ет тағамдары. Алтай асханасында сүт өнімдері сияқты ет өнімдері де көп. Ең сүйікті және әйгілі тағам - кан. Еттің ішінде қой еті мен жылқы еті, алғашқы орында тұр. Алтайлықтар кочо сорпасы мен қайнатылған еттен бөлек доргом (қойдың ішегінен шұжық), керзер және басқа да тағамдар жасайды. Қайнатылған жылқының тік ішегі – қазы – ерекше саналады. Ол, жергілікті асхананың барлық тағамдары сияқты (алтайлықтар ащы тағамдарды жақсы көрмейді) мүлдем бұрышсыз, арнайы дәмдеуіштерді қосу арқылы дайындалған.

Балық. Алтайда балықты да құрметтейді. Көбінесе форель, алабұға, көксерке, табан, карась кейде Қызыл кітапқа енген таймень үстелде кездеседі. Дәстүрлі пісіру әдістері соншалықты әртүрлі емес - негізінен балықты талқанға айналдырып, майға немесе мал майына қуырады.

Сусындар. Сүт пен чегеннен басқа, қаймақ пен тұз қосып, көбіне талқан қосып ішетін сүйікті сусын шай. Олар жиі таңқурай мен қымыздық қосылған бергения жапырақтарынан шай ішеді.

Фольклоры

Алтай фольклорының ең үлкен жанры – батырлық аңызы. Стильдің асқақтығы, бейнелердің монументалдылығы және осы шығармалардың қаһармандық-эпикалық мазмұнына сәйкес келетін поэтикалық әдістердің барлық спектрі эпостың жанрлық белгілерін құрайды. Ертегілер мифологиялық, жануарлық, магиялық, романдық, тұрмыстық болып бөлінеді. Олардың батырлары (Башпарақ, Алты көзді Қарағыс, Ырысты, Алтын Қанпұқ, Ёлгей-Бағай, т.б.) ерекше қабілетке ие.

Алтай. «Ел-ойын» ұлттық мерекесі

Прозаға мифтер – ең көне прозалық фольклорлық шығармалар жатады - кама (бақсылар) мен батырлар (Шуну, Мырат-Би, Солтон, Ірбізек, Қалдан-Қаан (Галдан-Церен) т.б.) туралы әңгімелейтін аңыздар, халық емшілері туралы әңгімелер, т.б. Мифтердің жанр ішілік түрлері: этиологиялық – жануарлардың шығу тегі туралы; күн - аспан денелерінің пайда болуы туралы; топонимикалық – географиялық атауларды түсіндіру. Этиологиялық мифтер ертегілермен өте тығыз байланысты, сондықтан Алтай фольклорында ерекше жанр – ертегі мифтері ерекшеленеді. Ауызша әңгімелер жиі кездеседі, олар табиғаттан тыс құбылыстар туралы орыс ертегілеріне ұқсас, олардың таптырмас шынайылығына баса назар аударады. Олардың баяндау тілінде, әрекет ету орындарында, кейіпкерлердің есімдері мен ерекшеліктерінде көрінетін ұлттық және аймақтық ерекшеліктері бар.

Әндер (оңтүстік алтайлық «кожон», солтүстік алтайлық «сарын») жанр ішіндегі алуан түрлілігімен ерекшеленеді, олардың айқындаушы белгілері форма, орындалу тәсілі, функционалдық ерекшеліктері алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Олар қысқа немесе ұзын болуы мүмкін. Салттық фольклордың алтайлықтармен көршілес Сібір түркілері мен моңғолдардың салт-дәстүрлік поэзиясымен ұқсастықтары көп.

Алтай фольклоры орыс әзілдеріне типологиялық сәйкес келетін юморлық мазмұндағы шағын әңгімелерге бай. Олардың ішінде орыс фольклорынан тікелей алынғандар да бар. Ойын жүйесінде жұмбақтар үлкен қызмет атқарады. Мақал-мәтелдер алтай фольклорында кең таралған – тәлім-тәрбиелік мәні бар поэтикалық сөздер.

Балалар фольклорында балалардың есте сақтау қабілетін, логикасын дамытатын сайыстық және ғұрыптық-сахналық ойындар, бесік жыры, бөбекжай жырлары, шумақтар, санамақтың сан алуан түрлері т.б. жатады.

Қазақстандағы алтайлықтар

Алтайлықтар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған.
Қазақстандағы алтай диаспорасы санының динамикасы:

• 1970 ж. - 575 адам,
• 1979 ж. - 630 адам,
• 1989 ж. - 675 адам,
• 1999 ж. - 462 адам,
• 2013 ж. - 210 алтайлық болды.

Сілтеме

• Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Алтайлықтар