Таттар

Таттар
Бүкіл халықтың саны
36 700 адам
Ең көп таралған аймақтар
Әзербайжан	25 200 (2009)
Ресей	2 303 (2002)
Тілдері
тат тілі
Діні
сүннит мұсылман

Таттар (өз атауы – тат) — Әзірбайжан мен Ресейде (негізінен Дағыстанның оңтүстігінде) тұратын ирандық этникалық топ. Сонымен қатар, олар Грузияда, Түркияда және Тәжікстанда тұрады. Жалпы саны 36 700.

Тілі

Тат тілі үндіеуропалық тілдер отбасының иран тармағының оңтүстік-батыс тобына жатады, аналитикалық құрылысы бар қопарылма (флективті) тілдерге жатады. Татар тілінің жазуы Дағыстанда ХХ ғ. 20-шы жылдары латын графикалық негізінде құрылды, 1939 жылы орыс (кириллица) графикалық негізіне аударылды. Тат тілінде екі диалект бар: оңтүстік және солтүстік. Тат әдеби тілі солтүстік диалектіге негізделген.

Діні

Таттар мен тау еврейлерінің тілі іс жүзінде бір ғана тат тілі болғанмен, дінге қатысы жағынан бұлар бөлек. Таттар сүннит мұсылман болса, таттілді тау еврейлерінің иудаизмді ұстануының екі мыңжылдық тарихы бар, олар иуда дініне беріктігін əлі сақтауда.

Тарихы

таттар

Таттардың Кавказда, атап айтқанда Дағыстанда пайда болуы Сасанидтердің Шығыс Кавказға таралуымен байланысты. Солтүстік шекараларды көшпелілердің шапқыншылығынан қорғау үшін иран билеушілері мұнда бекіністі қоныстар орналастырды. 387 жылы Византиямен келісім бойынша Иран Кавказда бекіністі қоныстар мен қамалдар ұстады. Кавказдағы Қазіргі таттар мен тау еврейлерінің ата-бабалары дәл осы колонистер болған. Өлкеге арабтар келгеннен кейін (7-8 ғғ.) жергілікті халықтың едәуір бөлігін исламдандыру басталды. 11 ғасырдан бастап мұнда Селжүктер әулеті бастаған оғыз тайпалары ене бастады, әзірбайжан тілінің біртіндеп қалыптасуы басталды. Шамасы, сол дәуірде "тат", "тати"деген сыртқы атау парсы тілінің Закавказье диалектісіне енген.

12 ғасырдың 30-жылдары Закавказьені моңғол-татарлар жаулап алып, Хулагуидтер мемлекеті пайда болды. Моңғол билігі 60-70 жылдарға дейін созылды. XIV ғасырдың аяғында Закавказьеге Темірдің әскерлері басып кірді. XIV-XV ғасырдың аяғында Ширваншахтар мемлекеті айтарлықтай күшке ие болды, оның сауда-экономикалық және дипломатиялық байланыстары күшейді. Бірақ XVI ғасырдың ортасына қарай жойылып, бүкіл Закавказье дерлік Сефевидтік Иранға қосылды.

XVIII ғасырдан бастап патшалық Ресей Закавказьедегі ықпалын кеңейте бастайды. 1803-1828 жылдардағы орыс-парсы соғыстары кезінде аймақ Ресейге қарады. 19 ғасырдың басында Ресейдің Бакуді жаулап алуы кезінде, қала тұрғындарының барлығы (8 мың адам) таттар болды.

Кәсібі

Таттардың дәстүрлі шаруашылығының негізгі түрі егіншілік болды. Дәнді дақылдардан негізінен бидай, XIX ғасырдан бастап жүгері өсірілді. Бау-бақша, жүзім шаруашылығы, бақша шаруашылығы, жақсы дамыды. Сонымен қатар, таттар ірі қара (бұқа, сиыр, буйвол) мен қой ұстады, құс өсірді. Көптеген таттар күзгі-қысқы маусымда мұнай және тұз кәсіпшіліктерінде жұмысқа жалданып, балық аулау орындарында жұмыс істеді. Таттардың арасында кілем тоқу кең тарады.

Дәстүрлі үйлері үйлер әк тастан, кейбіреулері малтатастардан салынған. Мұндай үйлердің төбесі тегіс, тастан жасалған мұржаға арналған тесігі бар болып келеді. Түтін мұржасы отырықшы өмір салтын ұстанатын барлық халықтардың әдет-ғұрыптары сияқты ошақтан тікелей шығады. Жоғарғы қабатта үй иелері тұрады, бірінші қабат олар тамақ дайындау және шаруашылық заттарын сақтау үшін қолданылады.

Мәдениеті

Тат мәдениетінің ең басты байлығы – ұлттық поэзия. Мысал ретінде бүкіл Таяу және Орта Шығыста танымал болған рубайлар жатады. Рубай - Шығыс поэзиясында кең таралған лирикалық өлең түрі. Таттардың музыкалық өнері аздап дамыған, бірақ олар адамдар, жануарлар, сиқырлар туралы тамаша әңгімешілер болып табылады.

Таттарың дәстүрлі киімі Әзірбайжан мәдениетінің айтарлықтай әсерін көрсетті. Ер адамдар 19 ғасырдан бастап матадан тігілген жейде мен тар шалбар киген. Үстіңгі киімі архалук болды, таттар қой терісін кимеген. Басына қой терісінен жасалған қалпақ, қысқа етік киген. Әйелдер ұзын көйлек және кең шалбар киген. Аяқтарында өкшесі бар, кейде өкшесіз сафьян, барқыт аяқ киім киді. Әйелдер өздерін бисермен, сақиналармен, білезіктермен, сырғалармен, алқалармен т.б. алтын және күміспен безендіруді жақсы көрді.

Тат тағамдарының әртүрлілігі олардың әртүрлі халықтардың ықпалымен байланысты болуы. Дегенмен әзірбайжан тағамдарының әсері айқын байқалады. Тат тағамдарының ерекше тағамдары: холодец, консервіленген балық, буглама, балық жентегі, той көже. Тағамдардың арасында палау ерекше орын алады. Бұл тағамды дайындаудың 10-нан астам нұсқасы бар. Палауға қышқыл жемістер, асқабақ пен каштан қосылған қой еті, қуырылған тауық еті немесе фаршталған тауық еті, жаңғақтар және жемістер т.б. қосылған. Ең ерекшесі шах-палау - қара өрік пен мейіз қосылған ұзын дәнді күрішпен толтырылған үлкен пирог. Балық жентегін таталар балықтары жаги деп атайды. Оны дайындау үшін алдымен теріні алып тастау керек, балық етін ет тартқыштан өткізу керек. Тартылған етті қайнату керек, оған ұнтақталған крекер, шөптер, балдыркөк, тауық жұмыртқасы қосылады.

Қазақстандағы таттар

Қазақстанның талыш диаспорасы санының жалпы динамикасы ұлғаю үрдісін көрсете отырып, мынадай түрде болды:

• 48 (1970),
• 135 (1979),
• 175 (1989),
• 51 (1970),
• 93 (2009) адам.

Қазақстанның таулы еврей диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: 50 (1970 ж.), 118 (1979 ж.), 384 (1989 ж.), 14 (1999 ж.) адам. 1999 жылғы санақ бойынша Қазақстанның қос тілділік дәрежесі мынадай түрде анықталды: біртілділер – 21 адам (41,2%), қостілділер – 30 адам (58,8%)