Памир халқы
| Памир халқы | |
| бадахшандықтар, померилер, помериендер | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
300 000 - 350 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Памир халқы (бадахшандықтар, померилер, помериендер) — Тәжікстан, Ауғанстан, Пәкістан және Қытай (Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданының оңтүстік-батысы) арасында бөлінген Памир-Гиндукуш (тарихи Бадахшан аймағы) таулы аймақтарын мекендеген шағын иран халықтарының жиынтығы.[1]
Орналасуы және саны
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Жалпы саны 300-350 мың адам. Олар солтүстік және оңтүстік памир халықтары болып бөлінеді.
- Солтүстік Памир халықтары Тәжікстандағы Пянж өзенінің жоғарғы ағысында – Ванчта (Язгулямдар, Язгулемдер, өз атауы – згамик, 6 мың адамға дейін);
- Рушанда (рушандықтар, өз атауы – Рихен) 20 мың адамға дейін;
- Тәжікстандағы Пянждің оң жағалауындағы Хуф және Пасхуф ауылдарында Хуфтар (өз атауы - Хуфиж) 2 мың адамға дейін;
- Бартаңдықтар (өз атауы– бартангиж), Бартан өзендерінің аңғарында 4 мыңға дейін адам;
- Рошорвтар (өз атауы-рошорвидж) Рошорв ауылында 3 мың адамға дейін;
- Шугнан және Роштқала аудандары мен мен Хорог қаласында шугнандар, (өз атауы – хугни, хугнуни) 85 мың адамға дейін;
- Ауғанстанда және Тизнаф өзенінің аңғарында шамамен 25 мың адам тұрады;
- Қытайда (Сарыкөлдіктер) 25 мыңға жуық адам;
- Оңтүстік памир халықтары – Тәжікстанның Ишкашым ауданындағы Пянждің жоғарғы бөлігінде және Ауғанстандағы Вахандария өзендерінің алқабында ишкашимдер, (өз атауы – Ишкошуми, Ишкошим) Рын, Сумджин және Тәжік ауылдарында 2 мыңға дейін адам және тәжік тілінде сөйлейтін ишкашимдіктер - Ишкашим кентінде 5 мыңға дейін;
- Тәжік тілінде сөйлейтін горондықтар (өз атауы – Горони), Горон алқабында 5 мыңға дейін;
- вахандар, өз атаулары -вахи, хик), Вахан алқабында 18 мың адамға дейін;
- Санглич халқы, Санглич өзенінің жоғарғы ағысындағы Санглич ауылында 300 адамға дейін;
- мунджандар, Мунджанг өзенінде 5 мыңға дейін, Қытайдағы Кильян өзендерінде және Пәкістанда шамамен 5 мың адам.[2]
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Памир тілдері өз тарихында тар шеңбердегі күнделікті қарым-қатынас тілдері болып қала берді. Оларға парсы тілінің (тәжік) әсері әсер етіп, ғасырлар бойы жалғасты. Парсы тілі ежелден Памир үшін діннің, әдебиеттің және көп жағдайда ауызша халық шығармашылығының тілі болды. Памир тілдерінің тәжік тіліне ығысу процесі бірте-бірте Пяндж және оның салалары бойынша жүріп өтті және қазіргі уақытта да жалғасуда. Язгулям және ишқашим тілдерінің позициялары ең әлсіз, күнделікті қарым-қатынаста барған сайын қолданыстан шығып барады. Вахан, Рушан, Бартан және Шугнан арасында салыстырмалы түрде қолайлы жағдай қалыптасуда.
Қазіргі уақытта Таулы Бадахшан автономиялы облысы және Ауғанстан Бадахшанының ресми тілі тәжік (дари) тілі болып табылады, бірақ Ауғанстан жағалауында олардың саны аз, ал Ауған Памирінің көпшілігі жай сауатсыз. Пәкістан аумағында елдің ресми тілі – урду тілі вахи және йидга тілдеріне қатты әсер етеді. Қытайлық "тәжіктер" тәжік тілін білмейді, ұлтаралық қарым-қатынас, ресми мекемелер мен білім беру тілі ұйғыр тілі болып табылады.[3]
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Памирді біртұтас мемлекеттік жүйеге біріктірмегендіктен, тау баурайында тұратын халықтардың әрбір өкілін бір-бірімен туыстыратын бір нәрсе – ортақ сенім. Памирлер исмаилизмді ұстанады, ал жергілікті тұрғындардың көпшілігі шииттер-исмаилиттер, бұл белгілі бір аумаққа тән емес. Олар мешіттердің немесе діни қызметкерлердің қажеттілігіне сенбейді, бірақ олардың бейресми ғибадат үйлері мен әулиелері бар. Бұл адамдар Үндістанда орналасқан әлемдегі басты исмаилит орталығымен байланыста.[4]
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Дәстүрлі кәсібі – жасанды суаруға негізделген биік таулы типтегі егістік егіншілік (негізгі дақылдары – бидай, арпа, бұршақ дақылдары, аңғарларда – бақша, жеміс-жидек дақылдары) және жайылымдық мал шаруашылығы (қой, ешкі, ірі қара, соның ішінде шугнандар мен вахандықтар қодас ұстайды).
Қолөнерден жүннен кілем және мата тоқу, әшекейлері мол жүннен шұлық тоқу, қолдан қыш бұйымдарын жасау дамыған. Таулы Бадахшан автономиялы облысында топырағы және егістік алқаптарының көлемі ауылшаруашылық машиналарын пайдалануға мүмкіндік бермейтін жерде дәстүрлі еңбек құралдары (соқа үлгісіндегі құрал, жүктерді тасымалдауға арналған тақтайшалардан жасалған құрылғылар т.б.) сақталған. Тәжікстанның Памир халықтарының көпшілігі ұжымдық шаруашылықтарда егіншілікпен және мал шаруашылығымен айналысады. Жаңа ауыл шаруашылығы дақылдары (жемшөп, көкөніс, темекі және т.б.) енгізілуде. Өнеркәсіптен - тамақ, тігін, асыл және жартылай асыл тастарды өндіру және бастапқы өңдеу дамуда.[5]
Өмір салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Памирде көптеген қызықты неке дәстүрлері бар. Соның бірі никах деп аталады, оны өткізгенге дейін қалыңдық пен күйеу жігіт бір-бірін көруге болмайды. Бұл рәсімді қоғамның діни жетекшісі жүргізеді. Күріш, нан, етті бір тәрелкеге біріктіріп, жастарға арнайы тағам әзірлейді. Қалыңдық пен күйеу тамақтарын жегеннен кейін олар ерлі-зайыптылар болып саналады. Үйлену тойынан кейін жастар күйеу жігіттің үйіне емес, қалыңдықтың үйіне барады. Памир тұрғындары отбасылық дәстүрлерді құрметтейді, олардың көпшілігінде ер адам маңызды рөл атқарады, бірақ ең шалғай аудандарда әйелдер әлі де еркін сезінеді.[6]
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дәстүрлі тұрғын үйлері -тастан немесе кірпіштен жасалған. Памир үйі "чид" деп аталады және оның құрылымы мың жылдан астам уақыт бойы өзгерген жоқ. Үйдің қабырғалары тас пен саздан, ал шатыры мен тіректері ағаштан жасалған. Бір кездері үйдің ортасында үлкен таспен жабылған су төгетін шұңқыр болған. Үй бес тірекке тірелуі керек, олардың әрқайсысының өз атауы мен діни мәні бар. Сондай-ақ орталықта жарығы бар шатыр басқа нәрселермен қатар тәулік уақытын анықтау үшін пайдаланылды.[7]
Дәстүрлі киімдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дәстүрлі киімдері жүн маталарынан, жазда мақтадан тігіледі. Ерлердің жейделерінің ұзындығы жамбастан сәл төмен, шалбары кең, тізеден сәл төмен болып келеді. Әйелдер көйлектері ерлер жейделерінен ұзындығымен (тізеден төмен) және кеуде қуысының ортасында жасалған саңылауымен ерекшеленеді. Суық мезгілде ерлер жүннен тоқылған шапан, қой терісінен тігілген тон киген. Әйелдер үйден шығарда екі-үш жүн көйлек киеді. Әйелдер шалбарының ұзын балақтары, тобығына қарай тарылып келеді. Аяқтарында ою-өрнегі бар жүн шұлық, үстінде жұмсақ табаны бар шұлық тәрізді тігілген былғары етік киеді. Әйелдің бас киімі – үлкен орамал.
Парсы тілінен аударғанда «жураб» «шұлық» дегенді білдіреді. Памирдегі үйге қонақ келгенде иығына журабтар қойылады, бұл кездесудің, қамқорлықтың қуанышын білдіреді. Олар мерекелерге және өмірдегі маңызды оқиғаларға сыйлық ретінде беріледі. Қалыңдықтың қанжығасында журабтар болуы керек. Қазіргі уақытта дәстүрлі киімдер негізінен тәжіктердің қазіргі ұлттық және жалпы қабылданған қалалық киімдерге ауыстырылды.[8]
Дәстүрлі тағамдары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Етті сирек жейді, ет тағамдары аз, олар өте қарабайыр дайындалады. Негізгі азық-түлік өнімдері ұн түріндегі бидай (кеспе, тұшпара, езбе, шелпек), ұсақталған (қою немесе жұқа ботқалар үшін), жемістер, жаңғақ, бұршақ және көкөністер, қой ірімшігі және қышқыл сүт, «ширча» (май қосылған сүтті шай). Бидайдан немесе ұннан жасалған тағамдар көкөністер мен жемістермен дайындалады, ұннан жасалған тағамдар ешқашан етпен пісірілмейді. Салттық тағамдарға құймақ, havlo, ozaq - майға қуырылған қамыр кесектері және бидайдан, бұршақ пен жасымықтан дайындалған «кашк» ботқасы.[9]
Фольклоры
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Памир халқының музыкалық өнері үнді-еуропалықтардың ғалам туралы дәстүрлі идеяларымен тығыз байланысты көне салттар мен әдет-ғұрыптардан бастау алатын әртүрлі формалар мен жанрлармен ұштасады. Музыкалық және әсерлі қойылымдар - ән айту, би билеу және музыкалық сүйемелдеу - бір-бірінен ажырағысыз және ежелгі діни және магиялық әрекеттердің айқын ізін қалдырады. Әрбір памирлік әнші, актер және биші, әдетте, бірнеше музыкалық аспаптарда ойнауды біледі. Әрбір памир халқының үйінде міндетті түрде бір емес, бірнеше негізгі аспаптар – рубоб, танбур, сетор, гиджак, най, тавляк, дойра немесе даф болады, олар иелері үшін ең қасиетті заттар болып табылады. Музыканттар қоршаған табиғаттың сұлулығы туралы, қыздардың сүйкімділігі мен махаббаттың қолжетімділігі туралы, бар нәрсемен бейбіт өмір сүрудің үлкен бақыты туралы ән айтады.[10]
Сілтеме
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Памир халқы
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Памир халқы. Тексерілді, 25 қазан 2024.
- ↑ Үлкен Ресей энциклопедиясы. Тексерілді, 25 қазан 2024.
- ↑ Памир халқы. Тексерілді, 25 қазан 2024.
- ↑ Памирліктер неліктен қалыңдықпен бірге тұрады?. Тексерілді, 25 қазан 2024.
- ↑ Әлем халықтары/Памир халқы. Тексерілді, 25 қазан 2024.
- ↑ Памир халқы. Тексерілді, 25 қазан 2024.
- ↑ В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 406-407. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
- ↑ Памирлықтар кімдер?. Тексерілді, 25 қазан 2024.
- ↑ Памир халқы. Тексерілді, 25 қазан 2024.
- ↑ Памир халқы. Тексерілді, 25 қазан 2024.
